به گزارش سلامت نیوز  به نقل از یو سی ال ای هلث،  این روزها در فضای مجازی گاهی اطلاعیه‌هایی منتشر می‌شود از این که کودکی به علت ابتلا به نوعی بیماری صعب‌العلاج خون به پیوند مغزاستخوان نیاز پیدا کرده است. در ادامه از افرادی با نوع گروه خونی خاصی دعوت می‌شود با والدین او تماس بگیرند و داوطلب اهدای مغزاستخوان شوند. سال هاست که پیوند مغز استخوان با موفقیت انجام می شود.

اگر شما یا یکی از نزدیکانتان به پیوند مغز استخوان فکر می کنید یا اگر مایل به اهدای مغز استخوان هستید  احتمالاً در مورد این روش سؤالاتی دارید. این مقاله به سوالات شما پاسخ می دهد.

پیوند مغز استخوان چیست؟

پیوند مغز استخوان (BMT) روشی است که برای درمان برخی سرطان‌ها یا سایر بیماری‌های خون و مغز استخوان استفاده می‌شود. شامل گرفتن سلول های بنیادی مغز استخوان سالم (معمولاً از اهداکننده) و قرار دادن آنها در جریان خون بیمار است.

پس از پیوند، سلول های بنیادی سالم شروع به بازسازی سلول های بنیادی بیشتری می کنند. سلول های جدید به بازسازی سیستم ایمنی قوی تر و عاری از سرطان کمک می کنند.

آیا پیوند مغز استخوان همان پیوند سلول های بنیادی است؟

ممکن است عبارات پیوند مغز استخوان و پیوند سلول های بنیادی را به جای یکدیگر بشنوید که ممکن است گیج کننده باشد. این دو اصطلاح درمان یکسانی را توصیف می کنند.

تمام پیوندهای مورد استفاده برای درمان سرطان خون یا مغز استخوان شامل سلول های بنیادی می شود. سلول های بنیادی می توانند از موارد زیر ایجاد شوند:

• مغز استخوان (خود شما یا اهداکننده)
• خون محیطی (خود شما یا اهداکننده)
• خون بند ناف

اصطلاح پزشکی برای هر یک از این سه نوع "پیوند سلول خونساز" است. اما مردم از اصطلاح پیوند مغز استخوان برای توصیف هر سه مورد استفاده می کنند.

چرا فردی نیاز به پیوند مغز استخوان (BMT)  دارد؟

پیوند مغز استخوان با جایگزینی سلول های بنیادی ناسالم با سلول های سالم، سرطان ها و سایر بیماری های خون و مغز استخوان را درمان می کند. BMT بیشتر افراد مبتلا به لوسمی یا لنفوم را درمان می کند.

BMT می تواند برای افرادی که مغز استخوان آنها توسط شیمی درمانی یا پرتودرمانی از بین رفته است، نجات بخش باشد. همچنین بیماری هایی را که باعث توقف عملکرد مغز استخوان فرد می شوند، درمان می کند.

پس از پیوند، سلول های بنیادی سالم شروع به بازسازی سلول های بنیادی بیشتری می کنند. سلول های جدید به بازسازی سیستم ایمنی قوی تر و عاری از سرطان کمک می کنند.

تفاوت بین پیوند اتولوگ و آلوژنیک چیست؟

اتولوگ به معنای پیوند از بدن خود شما و آلوژنیک به معنای پیوند از یک اهدا کننده خارجی است. روش پیوند یکسان خواهد بود، اما منبع سلول های بنیادی متفاوت است.

• پیوند سلول های بنیادی اتولوگ: در این روش از سلول های بنیادی که از بدن خودتان برداشت شده استفاده می شود پس از اینکه شیمی درمانی یا پرتودرمانی با شدت بالا باعث بهبود سرطان شد، این سلول های بنیادی را برای ساختن یک سیستم ایمنی جدید به بدن شما برگردانده می شود.
• پیوند سلول های بنیادی آلوژنیک: این نوع پیوند مغز استخوان از سلول های بنیادی اهداکننده مغز استخوان مرتبط یا غیرمرتبط استفاده می کند.

روش پیوند مغز استخوان

ابتدا برای پیوند مغز استخوان، فرد آماده می شود. برای اکثر افراد، آماده سازی شامل چندین دوز شیمی درمانی، پرتودرمانی تمام بدن یا هر دو است. این درمان‌ها سلول‌های سرطانی و مغز استخوان ناسالم را تضعیف یا از بین می‌برند و به سلول‌های سالم جدید شروعی تازه می‌دهند.

در طول پیوند، سلول‌های بنیادی را از طریق یک کاتتر (لوله نازک و انعطاف‌پذیر) که در ورید بزرگ بازوی قرار داده شده است، به جریان خون منتقل می شود. پس از آن، فرد در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به عفونت می باشد، بنابراین باید در زمانی که بدن فرد یک سیستم ایمنی جدید می سازد، مراقب باشد.

آیا روش پیوند مغز استخوان برای کودکان همانند بزرگسالان است؟

بله. پیوند مغز استخوان بدون در نظر گرفتن سن بیمار اساساً دارای یک روش است.

بهبودی پس از پیوند مغز استخوان چقدر طول می کشد؟

وضعیت هر فرد منحصر به فرد است، اما اکثر افراد می توانند انتظار داشته باشند که مدتی را در بیمارستان بگذرانند تا بدن سیستم ایمنی خود را بازسازی کند. هنگامی که پزشکان تشخیص دادند که سیستم ایمنی بدن به اندازه کافی قوی است، برای ادامه بهبودی در خانه فرد از بیمارستان مرخص می شود. ممکن است چندین ماه دیگر (یا حتی سالها) بعد از BMT طول بکشد تا عملکرد سیستم ایمنی به طور کامل بهبود یابد.

چگونه یک اهدا کننده مغز استخوان پیدا کنم؟

تیم پیوند شما با شما همکاری خواهد کرد تا اهداکننده ای را پیدا کنید که بهترین همتای ممکن را داشته باشد. این فرآیند می تواند شامل آزمایش اعضای خانواده شما و همچنین جستجو در بین متقاضیان اهداکننده مغز استخوان باشد.

روند اهدای مغز استخوان چگونه است؟

تبدیل شدن به یک اهدا کننده مغز استخوان با یک سواب ساده گونه برای تجزیه و تحلیل DNA شما آغاز می شود. اگر می‌خواهید به یکی از بستگان خود کمک کنید، پزشک او بررسی می‌کند که آیا ین امکان برای شما وجود دارد یا خیر؟ اگر همتا هستید، آزمایشات بیشتری برای آماده شدن برای اهدا خواهید داشت.پزشکان از دو طریق سلول های بنیادی را برای پیوند دریافت می کنند. یکی شامل یک روش جراحی است، در حالی که دیگری سلول های بنیادی را از خون شما جمع آوری می کند.

وقتی بیماران شیمی‌درمانی می‌شوند، پاسخ به شیمی‌درمانی به بهبود وضعیت‌شان منجر می‌شود و کم‌خونی، کمبود پلاکت و همین‌طور خونریزی‌های ناشی از کمبود پلاکت و اختلال گلبول‌های سفید که می‌تواند باعث عفونت در بیماران شود از بین می‌رود.

آیا درمان با سلول T CAR همان پیوند مغز استخوان است؟

خیر. درمان با سلول T با گیرنده آنتی ژن کایمریک (CAR) نوعی ایمونوتراپی است. از سلول های ایمنی شما (حذف شده، اصلاح شده و به بدن شما منتقل می شود) برای مبارزه با سرطان استفاده می کند. درمان با سلول T CAR نام خود را به این دلیل گرفته است که سلول های T بدن شما (بخشی از سیستم ایمنی بدن شما) را تغییر می دهد تا سلول های سرطانی را از بین ببرد. درمان با سلول T CAR در حال حاضر برای درمان بزرگسالان مبتلا به لنفوم های پیشرفته خاص و کودکان مبتلا به لوسمی لنفوبلاستیک حاد (ALL) استفاده می شود.

چه زمانی می توانیم به بیماران مغز استخوان کمک  کنیم؟

 صرف نظر از درست یا نادرست بودن این شیوه فراخوان اهدا، بیایید ببینیم چه زمانی می‌توانیم به بیماران نیازمند اهدای مغزاستخوان کمک کنیم و آیا در جریان این کمک آسیبی برای ما اهداکنندگان وجود دارد؟

برای پاسخ به این پرسش‌ها با دکتر اسدالله موسوی، فوق‌تخصص خون و سرطان‌های بالغین و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران گفت‌وگو کرده‌ایم تا با ظرایف دنیای پیوند مغزاستخوان بیشتر آشنا شویم.

چه وقت پیوند مغز استخوان مورد نیاز است؟

پزشکان در مورد بیماری‌های متنوعی ممکن است پیوند مغزاستخوان را برای بیماران صعب‌العلاج تجویز کنند. این بیماران معمولا بیماری‌های بدخیم خونی یا بیماری‌های غیربدخیم خونی دارند. از بیماری‌های بدخیم به سرطان‌های خون حاد و مزمن می‌توان اشاره کرد. همین‌طور بیماری‌هایی مثل بیماری میلوم متعدد که مغزاستخوان را گرفتار می‌کند، بدون این‌که بر خون اثری بگذارد. همین‌طور انواع بیماری‌های لنفوم که به درمان‌های اولیه پاسخ نداده‌اند یا این‌که عود می‌کنند و در این حالت ممکن است با پیوند مغزاستخوان درمان شوند.

از بیماری‌های خوش‌خیم می‌توان به انواع بیماری‌های تالاسمی که نیاز به تزریق مکرر خون دارند، اشاره کرد و همین‌طور بیماری‌های نقص ایمنی در اطفال که ممکن است به پیوند مغز استخوان نیاز پیدا کنند.

شیمی‌درمانی یا پیوند مغز استخوان؟

بیماری‌های سرطانی یا بدخیم خونی پیش از آن که به پیوند مغز استخوان نیاز پیدا کنند، در غالب موارد همچون سرطان خون حاد به شیمی‌درمانی اولیه نیاز دارند.

وقتی بیماران شیمی‌درمانی می‌شوند، پاسخ به شیمی‌درمانی به بهبود وضعیت‌شان منجر می‌شود و کم‌خونی، کمبود پلاکت و همین‌طور خونریزی‌های ناشی از کمبود پلاکت و اختلال گلبول‌های سفید که می‌تواند باعث عفونت در بیماران شود از بین می‌رود.

معمولا بهبود و از بین رفتن علائم و مشکلات مغز استخوان و تولید سلول‌های خونی در درمان با شیمی‌درمانی موقت است. در بعضی از انواع بیماری‌های سرطانی خون به درمان‌های تکمیلی نیاز داریم که این درمان‌ها شامل شیمی‌درمانی‌های تحکیمی و همین‌طور شیمی‌درمانی‌های نگه‌دارنده بیمار و همین‌طور در تحکیم پاسخ به درمان اولیه از پیوند مغز استخوان برای بیماران استفاده می‌شود.

پیوند مغز استخوان برای اهداکننده خطری ندارد. تنها خطر این کار بیهوشی مختصر در اتاق عمل است تا مغز استخوان دریافت و به بیمار گیرنده تزریق شود. در روش پیوند سلول‌های مغزاستخوان از طریق خون، وقتی اهداکننده زیر دستگاه قرار می‌گیرد، از یک دست خون وارد دستگاه می‌شود و از سوی دیگر خون وارد بدن بیمار گیرنده می‌شود.

درصد موفقیت این پیوندها

این موضوع به نوع بیماری، سن بیمار، نوع پیوند مغز استخوان و همین‌طور مرحله بیماری در بهبود اولیه یا در عود و بهبودهای بعدی پیوند شونده متفاوت خواهد بود. بنابراین فاکتور تعیین‌کننده این است که پزشکان معالج بیماری‌های خونی و سرطان‌های خون، بموقع بیمارانشان را برای انجام این عمل به مراکز پیوند مغز استخوان ارجاع دهند.

شرایط اهداکنندگان

بهترین اهداکنندگان مغز استخوان، برادران و خواهران مشابه از نظر سازگاری نسجی با بیمار هستند و اولویت با اینهاست. برای اثبات این موضوع باید آزمایش‌های مربوط انجام شود. بعد از اینها اهداکنندگان خویشاوند ـ که متخصصان ایمونولوژی تشخیص می‌دهند احتمالا در خانواده فرد بیمار وجود دارد ـ اهداکنندگان مناسبی می‌توانند باشد.

در مرحله بعد، اهداکنندگان غیرخویشاوند که بانک‌های سازگاری نسجی یا HLA که در کشور ما و کشورهای مختلف وجود دارد و از طریق جست‌وجو می‌توانند اهداکننده مناسب را معرفی کنند، راهکار بعدی خواهد بود.

این نوع پیوند چگونه انجام می‌شود؟

اصطلاح پیوند مغز استخوان از حدود نیم‌قرن پیش در عرصه پزشکی نوین مطرح شده است. برای پیوند بیماران مبتلا به سرطان خون و همین‌طور بیماری‌های غیربدخیم، مثل انواع تالاسمی‌ها و بیماری آنمی آپلاستیک (که در جریان آن مغز استخوان بدون نشانه‌ای از بدخیمی دچار کم‌کاری شدید می‌شود و می‌تواند به فوت بیمار بینجامد) انتقال سلول‌های مغز استخوان فرد دهنده سالم به بیمار گیرنده با یک رژیم درمانی آماده‌سازی (کاندیشنینگ) شکل گرفت.

اما امروزه بیشتر پیوندهای بیماران سرطان خون از خون اهداکنندگان سالم انجام می‌شود. به این معنی که اهداکنندگان زیر دستگاهی (شبیه دیالیز) برای جداسازی سلول‌های مورد نیاز قرار می‌گیرند و سلول‌ها با دستگاه در کیسه‌ای خاص جمع‌آوری و سپس از طریق رگ به بیمار گیرنده پیوند تزریق می‌شود.

در واقع، سلول‌ها از طریق رگ و گردش در جریان خون در مغز استخوان می‌نشینند و آنجا شروع به فعالیت کرده و مغز استخوان ناسالم و معیوب را با سلول‌های سالم جایگزین می‌کنند.

برای اهداکننده خطری وجود دارد؟

پیوند مغز استخوان برای اهداکننده خطری ندارد. تنها خطر این کار بیهوشی مختصر در اتاق عمل است تا مغز استخوان دریافت و به بیمار گیرنده تزریق شود. در روش پیوند سلول‌های مغزاستخوان از طریق خون، وقتی اهداکننده زیر دستگاه قرار می‌گیرد، از یک دست خون وارد دستگاه می‌شود و از سوی دیگر خون وارد بدن بیمار گیرنده می‌شود. متخصصان نسبت به این که دستگاه چه نوع سلول خونی را جداسازی کند، آن را تنظیم می‌کنند.

اهدای پلاکت در برخی بیماران

بیمار بعد از این که شیمی‌درمانی آماده‌سازی را تجربه می‌کند، در مرحله‌ای که پیوند انجام می‌شود تا هنگامی که سلول‌های پیوند در مغز استخوان فعالیت خون‌سازی را از سر بگیرند، به اهداکنندگان پلاکت نیاز دارد. ترجیح می‌دهیم اینها تعداد کمی از افراد باشند و ترجیحا همگروه خونی با بیمار باشند. معمولا بهتر است این اهداکنندگان غیرخویشاوند باشند و نباید بیماری شناخته شده عفونی داشته باشند، سن بالا نداشته باشند، شمارش پلاکت‌های خونشان مناسب باشد تا بتوان در هر نوبت از آنها پلاکت استخراج کرد.

درمان با پیوند مغز استخوان چقدر قطعی است؟

معمولا پیوند مغز استخوان به دو صورت آلوژنیک (از دهنده دیگری به بیمار) و اتولوگ (از خود بیمار به خودش) انجام می‌شود. پیوند اتولوگ وقتی انجام می‌شود که شیمی‌درمانی با دوز بالا، آسیب برگشت‌ناپذیری به بیمار وارد می‌کند. در این حالت سلول مغز استخوان بیمار را که قبلا جمع‌آوری کرده‌ایم به خودش برمی‌گردانیم تا در مغز استخوان لانه‌گزینی کند و دوباره خون‌سازی از سر گرفته شود. احتمال برگشت بیماری در پیوند اتولوگ بیشتر و در آلوژنیک کمتر است. برگشت بیماری به مرحله بیماری و عوامل بسیاری مربوط است که در درصد کمی از بیماران مشاهده می‌شود.

وضع کشور ما در این زمینه پیوند مغز استخوان

خوشبختانه مراکز متعددی برای پیوند مغز استخوان در کشور ما وجود دارد که از امکانات نسبتا خوبی برخوردارند. قدیمی‌ترین آنها مرکز تحقیقات خون، سرطان و سلول‌های بنیادی، واقع در بیمارستان شریعتی و وابسته به دانشگاه تهران است که امکانات قابل توجه و مکفی برای درمان بیماران دارد. جای خوشبختی است که مردم ما بیماران نیازمند پیوند مغز استخوان را بخوبی حمایت می‌کنند و در سال‌های اخیر داوطلبان قابل توجهی برای اهدای پیوند مغز استخوان برای ثبت‌نام و تعیین HLA یا سازگاری بافتی به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند. این باعث امیدواری است و سبب می‌شود نیاز کشور برای تأمین مغز استخوان از کشورهای دیگر به کمترین مقدار ممکن برسد.