سلامت نیوز: گردوغبار، هرچند به‌خودی‌خود پدیده‌ای برخواسته از ذات طبیعت است اما اولین‌بار در آغاز دهه 80 بود که در ایران شدت گرفت و خبر‌ساز شد. در این زمان خشکسالی جریان گرفت و با بدترشدن اوضاع تالاب‌ها، گردوغبار هم پا به عرصه گذاشت. ضیاء‌الدین شعاعی، مدیر ملی مقابله با پدیده گردوغبار، این دوره را «آغاز حادثه» می‌خواند. پیش‌از‌این اگر دوره غبار سالانه در خوزستان 20روزه بود، در این سال‌ها به 130 روز غباری رسیده تا نام اهواز با غبار عجین شود و توده گردوغبار شهر به شهر و استان به استان بگردد و به مهم‌ترین بحران محیط زیستی سال‌های اخیر تبدیل شود.
به گزارش سلامت نیوز،روزنامه وقایع اتفاقیه در ادامه می نویسد: غباری که این روزها آسمان کشور را فرا گرفته و همزمانی با هفته محیط زیست بهانه‌ای شد تا درباره منشأ غبارها، راهکارهای مقابله با این پدیده و وضعیت 22 استان کشور که با غبار دست به گریبانند، با مدیر ملی مقابله با پدیده گردوغبار در سازمان حفاظت محیط زیست به گفت‌وگو بنشینیم.
چه عوامل اصلی و طبیعی سرزمین خشک و نیمه‌خشک ما را دچار غبار کرد؟
در بروز این پدیده دلایل مختلفی ازجمله تغییرات آب‌و‌هوایی و الگوهای بارش مطرحند. بارش را باید از نظر کمی و پراکنش آن بررسی کرد. در گذشته بارش‌ها منظم و یک شکل بود اما برهم‌ریختن نظم بارش به عنوان عاملی کلی، به شکل‌گیری گردوغبار دامن زد. به لحاظ کمی، کم‌بارشی در ایران اکنون دوره‌ای 23ساله را پشت سر گذاشته است و در زمینه پراکنش نیز استان لرستان، مصداق خوبی برای نشان‌دادن این بی‌نظمی است.
این استان امسال 200 درصد بارش دریافت کرده است و وضعیتش به‌این‌دلیل قابل توجه است که در گذشته میانگین بارشی 460 میلیمتری را داشت اما فقط تا یک ماه پیش 800 میلیمتر بارش دریافت کرده است. در‌این‌شرایط ذخیره‌سازی آب به دلیل مدیریت غلط با بحران مواجه می‌شود. این بحران سیل را به دنبال دارد و با وقوع سیل رسوب‌گذاری در منطقه اتفاق می‌افتد و این یعنی تشدید گردوغبار. به‌هر‌حال چه پربارشی و چه کم‌بارشی بی‌نظمی است؛ وضعیتی که اکنون بر سرزمین ما حاکم است.
بشر چطور توانست به این پدیده شدت ببخشد؟
نمی‌توان به راحتی از کنار تأثیرات انسانی گذشت. نبود مدیریت صحیح منابع آب و پیروی از الگوهای دست‌اندازی توسعه از مهم‌ترین عوامل است. نه‌تنها ایران بلکه پیش‌از‌این ترکیه و عراق هم با پروژه‌هایی که در رودخانه‌های خود پیاده کردند، از آورد رودخانه‌های اصلی چنان کاستند که وضعیت را بحرانی کردند؛ برای مثال سطح آب رودخانه‌های اصلی در عراق دچار کاهشی 30 درصدی شد و بیش از 90 درصد تالاب‌های بین‌النحرین خشکیدند و... . پیاده‌کردن طرح‌هایی مشابه درکشور ما و مدیریت غلط سرشاخه‌های رودخانه‌ها هم به خشک‌شدن هورالعظیم و زاینده‌رود و بسیاری از منابع مهم دامن زد تا این مناطق به کانون گردوغبار تبدیل شوند.
در‌واقع احداث سد، حفر بی‌رویه چاه‌های غیر‌مجاز و... دست به دست این عوامل داد تا زمین مستعد گردوغبار شود. دراین‌میان باتوجه به درگیری‌های کشورهای همسایه، کنترل گردوغبار در کشورهای همسایه سخت‌تر شده است؛ به‌طوری‌که در حال حاضر بحث نبود امنیت در عراق و سوریه، یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید غبار در منطقه است. در تصاویر ماهواره‌ای به وضوح پیداست که توفان چند روز اخیر از مرز سوریه نشأت گرفته، در عراق بارگیری و تشدید یافته و راهی ایران شده است.
آیا کانون‌های داخلی غبار به‌طور‌کامل شناسایی شده‌اند که راه مقابله با آنها هموار شود و برای برون‌رفت از این وضعیت اقدامی عملی انجام بگیرد؟
به‌طورکلی بیش از 22 استان با غبار درگیرند که به واسطه کانون‌های خارجی فعال می‌شوند اما کانون‌های بحرانی غبار داخلی از این قرارند: شمال استان سیستان‌و‌بلوچستان، جنوب استان کرمان، بخشی از استان‌های بوشهر و هرمزگان و همچنین استان‌های ایلام و خوزستان. کانون‌های اصلی گردوغبار ایران، در 15 استان به طور قطعی شناسایی شده‌اند و برنامه مقابله با غبار هم دارند. باقی استان‌ها هم شناسایی شده اما تنظیم سند منشأ آن انجام نشده است. مطالعه باقی استان‌ها که تکمیل شود، طرح مقابله و راهکار ارائه خواهد شد.
کشور ما سابقه طولانی در مقابله با بیابان‌زایی دارد. سال‌هاست برای تثبیت خاک در مناطق کانونی مالچ‌پاشی انجام می‌شود و درختکاری در کانون‌های اصلی ادامه دارد. در کنار این کارها مدیریت صحیح آب می‌تواند کمکی دوچندان باشد. این در حالی است که مدریت غلط منابع آب، نبود رهاسازی حقابه تالاب‌ها و رودخانه‌ها همچنان ادامه دارد و تغییر کاربری بی‌رویه مراتع و چرای بی‌رویه دام‌ها هم مزید بر علت شده است. معاونت محیط طبیعی سازمان به عنوان متولی تالاب‌ها، طرح جامع مدیریت تالاب‌ها را پیگیر است. چندی پیش حوضچه یک و دوی هورالعظیم (به عنوان کانون غبار خوزستان) آبگیری شد و برای آبگیری حوضچه چهار و پنج در حال رایزنی هستیم.
خانم ابتکار در نشست هفته محیط زیست به این مسئله اشاره کرد که ایران اکنون پرچمدار مقابله با گردوغبار است. چقدر توانسته‌ایم کشورهای همسایه را با خود همراه کنیم؟
در ابتدای تشکیل ستاد مقابله با پدیده گردوغبار به ایجاد وفاق و همکاری در منطقه خیلی امیدوار بودیم اما به مرور این امیدواری به ناامیدی تبدیل شد. در سال 93 که 11 اجلاس بین‌المللی و بین منطقه‌ای در‌این‌زمینه داشتیم، حاصل چیز قابل توجهی نبود. در‌حالی،که کشورهای منطقه به خاطر وضعیت موجودشان نمی‌توانند در‌این‌باره سر سازگاری داشته باشند، به ناچار دنبال راه‌حل‌های دیگر رفتیم. سال 93 از سوی دیگر موفق‌ترین فعالیت‌های بین‌المللی را داشتیم، به‌طوری‌که تعامل خوبی با سازمان ملل برقرار کردیم. در هفتادمین اجلاس مجمع عمومی «یونپ»، مصوبه خوبی در این باره داشتیم و یونپ ملزم شد هر سال گزارش ارزیابی از مقابله با گردوغبار در منطقه ارائه کند. در اجلاس دیگری در نایروبی هم چندی پیش، یکی از 11 قطعنامه مجمع عمومی به بحث گردوغبار محدود شد که بیشتر خبری و هشداری بود اما امیدواریم در اجلاس بعدی بتوانیم با ارائه گزارش «ارزیابی جهانی گردوغبار و اثرات آن» قطعنامه دیگری را به تصویب برسانیم. در شرایطی که کشورهای منطقه به علت حضور ترورسیم، توان همکاری در‌این‌باره را ندارند، سعی داریم با قطعنامه و مصوبه‌های بین‌المللی آنها را به مقابله با گردوغبار ملزم کنیم.
به‌تازگی این موضوع خبری شد که غباری از صحرای قره‌قوم راهی ایران شده است. منشأ‌های خارجی گردوغبار کدام کشورها هستند و چه سطحی را دربر می‌گیرند؟
کانون‌های خارجی مهم‌ترین عامل غبار در ایران به شمار می‌روند. مرکز، شرق و شمال‌شرق عربستان سعودی، کویت، بین‌النحرین، غرب عراق، شرق سوریه و شرق اردن منشأ‌های خارجی غبارند. وسعت مجموع مناطق مستعد گردوغبار چندین میلیون هکتار است: 9 میلیون هکتار از این وسعت در عربستان، نزدیک به هفت میلیون هکتار در عراق و در حدود پنج میلیون هکتار در اردن و سوریه قرار گرفته است. در شرایطی که دولت مرکزی در این مناطق قدرتی ندارد، تنها می‌توانیم به آینده امیدوار باشیم. از سوی دیگر یکی از تهدید‌های استان‌های شمالی ما، صحرای قره‌قوم است؛ جایی که تاکنون تهدید جدی نبوده اما پیش‌بینی می‌شود که با استمرار خشکسالی به عامل جدید بروز غبار تبدیل شود.
با در‌نظر‌گرفتن شرایط موجود در کشورهای همسایه و بودجه لازمی که هنوز به درستی برای مقابله با گردوغبار- به عنوان مهم‌ترین بحران محیط زیستی سال‌های اخیر ایران- اختصاص نیافته است، مقابله قطعی با این پدیده را چقدر نزدیک می‌بینید؟
ناگفته پیداست؛ مقابله با گردوغبار راه دور‌و‌درازی دارد. باید در سیاست‌های مدیریت آب تجدید نظر شود؛ سیاستی که تاریخچه‌ای طولانی دارد و تغییر آن پیگیری و قانون می‌خواهد. به‌هر‌حال اگر دولت اعتبارات لازم را به این مسئله اختصاص دهد، آن زمان است که می‌توان از ظرفیت مشاوران و پیمانکاران خصوصی برای این مسئله استفاده کرد. اعتبار لازم برای مقابله با غبار که به سازمان اختصاص یافت، مبلغ محدودی بود؛ هر چند دولت قول داده است اعتبارات بلوکه‌شده در سازمان مدیریت را برای اجرای طرح‌های مورد نظر اختصاص دهد. از سوی دیگر برنامه مقابله با غبار، نسخه‌ای واحد ندارد و باید هر استان برنامه‌ای برای عملکرد دستگاه‌ها در نظر بگیرد تا بر‌اساس‌آن منشأها شناسایی و برنامه عمل تدوین شود. ما فعلا راهکارهای استانی را آماده کرده‌ایم اما نازل‌بودن امتیاز بودجه مقابله با گردوغبار، عملیات ما را به‌شدت کُند کرده است. با دیدی خوشبینانه اگر بودجه مقابله تا دو سال آینده به درستی اختصاص یابد و این طرح قطع نشود، چند دهه واحد کاری لازم است تا غبار در منطقه کنترل شود.
نظر شما