سلامت نیوز:قنات‌ها ایده‌آل‌ترین مدل دموکراسی آب در ایران بودند، تکنولوژی که در اوایل هزاره اول قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش پیدا کردند، فناوری که به دست مردم پدید می‌آمد، توسط همان‌ها نگهداری می‌شد و این مردم بودند که از آن بهره‌برداری می‌کردند.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از ابتکار،حالا اما این فناوری کارآمد سال‌هاست که به دست فراموشی سپرده شده، حاصلش اما چیزی جز کاهش آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، بی‌آبی و خشکسالی و یک تکنولوژی شکست خورده (سد) روی دستمان نبوده است. بهرام عکاشه، پدر زلزله‌شناسی ایران بر این موضوع هشدار داده است که «برداشت بی‌رویه و استفاده نابه‌جا از آب‌های زیر زمینی باعث زلزله خواهد شد» و این تبعات دیگری از فراموش کردن قنات‌ها در ایران است. اما حالا باید با این قنات‌های خکشیده و نیمه خشک که بلای جان شهر شده‌اند، چه کرد؟ آیا راهی برای احیا وجود دارد؟
«زیر تهران خالی است» بارها این جمله را از قدیمی‌های تهران شنیده‌ایم اما چقدر این جمله واقعیت دارد؟ 50 هزار چاه متروک آب و هزار و 200 کیلومتر قنات در تهران، اگرچه زمانی نقش شاهرگ‌های حیاتی این شهر را بازی می‌کرد اما حالا خطری است بالاتر از زلزله. نقشه‌های سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران این موضوع را تایید می‌کنند که خطر فرونشست قنات‌های خشکیده تهران را تهدید می‌کند. بنابر اطلاعات این نقشه‌ها بیشترین خطر متوجه مناطق 10، 11، 12، 13، 15، 20 و حتی بخشی از منطقه یک است. بی‌توجهی به وجود قنات‌ها در ساخت و ساز و عملیات عمرانی و گاهی تغییر عمدی مسیر رودخانه‌های زیرزمینی برای ساخت مجتمع‌های بلندمرتبه یا برداشت‌های غیرمجاز آب از منابع زیر سطحی و خشکاندن این منابع، در طول سال‌های اخیر حوادثی را رقم زده که در صورت بی‌توجهی ادامه خواهد یافت. بلعیده شدن خودرو، فروریختن ساختمان و یا حتی به گودال افتادن یک انسان خطراتی است که خشکی قنات‌ها می‌تواند در پی داشته باشد اما آنچه در وضعیت خشکسالی کنونی اهمیت دو چندان دارد شیوه‌ای است که قنات‌ها از آب نگهداری می‌کردند و ما امروز در بحرانی‌ترین زمان از آنها بی‌بهره‌ایم.
شنیدن این جمله که «اغلب قنات‌های ایران خشک شده‌اند» اما این سوال را در ذهن به وجود می‌آورد که آیا این قنات‌ها امکان احیا شدن دارند؟ گرچه کارشناس نظرات مختلفی در این باره دارند، اما مهدی میرزایی، فوق دکترای مدیریت منابع آب از دانشگاه ایالتی «اورگان» آمریکا در گفت‌وگو با «ابتکار» در این باره می‌گوید: اندازه‌گیری و آمار قنوات، چاه‌ها و آب زیر زمینی آمار چندان دقیقی نیست و به راحتی نمی‌توان به صورت قاطع از میزان یا درصد خشک شدن آنها سخن گفت. به طور کلی قنات‌ها هم‌اکنون نیز نقش نسبی را در منابع آب ایران بازی می‌کند و این طور نیست که قنات‌های ایران به طور کل نابود شده باشند. اما برای پاسخ به این سوال که آیا می‌توان قنات‌ها را دوباره احیا کرد باید گفت که قنات و چاه‌های عمیق را باید در کنار هم در مجموعه آب‌های زیر زمینی دید.» او ادامه می‌دهد: گرچه قنات‌های استثنایی وجود دارند که عمق آنها زیاد است اما به طور کل عمق قنات‌ها بیش از 50 تا 60 متر نبوده است. دلیل این امر نیز مدل حفاری آن بوده که با تکنولوژی آن زمان حفر زمین در اعماق 100 متری وجود نداشته است.
بنابراین آبی که بدست می‌آورند از جریان آب در لایه بالایی سطح زمین بوده است. زمانی که شروع به حفر چاه‌های عمیق و پمپاژ آب کردند قاعدتا تراز آب زیر زمینی را پایین آوردند. بنابراین مقدار قابل توجهی از قنات‌های ایران تحت تاثیر پایین رفتن سطح آب‌های زیر زمینی قرار گرفتند، یا کاملا خشک شدند یا آبدهی آن به قدری کم شده است که شاید دیگر نتوان برای احیای آنها کاری کرد.» میرزایی همچنین می‌گوید: «تراز آب زیر زمینی در بعضی از قنوات به قدری پایین رفته است که یا عملا خشک شده‌اند که امکان برگرداندن و احیای دوباره آنها وجود ندارد یا آب آنها به قدری کاهش پیدا کرده که عملا احیای آن ارزشی ندارد. همه اینها به کنار، مهم‌ترین مسئله این است که تا پیش از این بسیاری از قنات‌ها در محدوده‌های خارج از شهر قرار داشتند، از آنجا حرکت می‌کردند و اراضی اطراف شهر و آبادی را سیراب می‌کردند اما امروز این محدوده‌های خارج از شهر به واسطه توسعه شهری در مرکز شهر قرار گرفته‌اند و شهر را دچار اشکالاتی کرده‌اند و به معضلی تبدیل شده‌اند که شهر در پی حل آن برآمده است. کمااینکه در شمال تهران قنات‌ها با چنین مشکلاتی مواجه شده‌اند و به یک راه زیر زمینی فاضلاب‌رو تبدیل شده‌اند.»
این کارشناس آب درباره وضعیت قنات‌های تهران می‌گوید: «خیلی از قنات‌هایی که در نیمه جنوبی تهران قرار داشتند حتی اگر امروز آب هم داشته باشند، آب آنها به لحاظ کمی و کیفی غیر قابل استفاده است. بنابراین نقاط خاصی از قنات‌ها در تهران باقی می‌ماند که وضعیت کنونی و میزان آب موجود در آن باید مورد مطالعه قرار گیرد. باید دید که آیا این قنات‌های باقی مانده حجمی از آب را در اختیار ما قرار می‌دهد که قابلیت سرمایه‌گذاری روی آن را داشته باشد. خیلی از قنات‌هایی که در حاشیه شهرها بودند، در طول این سال‌ها به خودی خود پر شده‌اند. اما حفره‌هایی که در مناطق مختلف تهران گاه‌گاهی می‌بینیم به خاطر پر شدن قنات‌ها است. اما حقیقت این است که تمامی این مشکلات تبعات توسعه ناپایدار شهری در ایران است.»
گرچه آذرماه امسال نمایندگان مجلس شورای اسلامی با یک فوریت با طرح اصلاح ماده ۳۵ قانون برنامه ششم توسعه با هدف احیای قنات و بهبود روش‌های آبیاری در مناطق کویری موافقت کردند و قطعا برای احیای آنها بودجه‌ای در نظر خواهند گرفت اما اظهارات کارشناسان آب درباره قنات این موضوع را نشان می‌دهد که قنات‌ها قابلیت احیای دوباره را ندارند. با این حال اما کسی امروزه به این تکنولوژی بسیار قدیمی که تا به امروز بقایای آن باقی مانده فکر نمی‌کند و از آن الهام نمی‌گیرد. شاید با بروز شدن این تکنولوژی بتوان فکری به حال وضعیت خشکسالی در ایران کرد. گرچه به گفته میرزایی باز هم سخت گفتن از هر تکنولوژی به معنی توسعه‌ای دوباره است که می‌تواند محیط زیست ایران را به خطر بیاندازد.
نظر شما