سیل‌های ویرانگر در سرزمینی که با پدیده خشکسالی، بحران كم‌آبی و کاهش شدید نزولات‌جوی مواجه شده است، جولان می‌دهند، سیل‌هایی كه دیگر بلای طبیعی نیستند بلكه در اثر مدیریت اشتباه انسانی مانند بلا نازل شده‌اند.

سیل‌های ویرانگر در سرزمین خشكسالی

سلامت نیوز:سیل‌های ویرانگر در سرزمینی که با پدیده خشکسالی، بحران كم‌آبی و کاهش شدید نزولات‌جوی مواجه شده است، جولان می‌دهند، سیل‌هایی كه دیگر بلای طبیعی نیستند بلكه در اثر مدیریت اشتباه انسانی مانند بلا نازل شده‌اند.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از قانون،سیل‌هایی كه به‌دلیل فرسایش خاک، کاهش نرخ نفوذپذیری خاک و رشد شتابان بیابان‌زایی به‌وجود آمده اند. براساس آمار، میزان کل فرسایش خاک در جهان 26 میلیارد‌تن و سهم ایران از آن حدود دومیلیارد تن است. براساس همین آمار، ایران، رتبه نخست فرسایش خاک در جهان به‌شمار می‌رود.

کاهش پوشش گیاهی، مهم‌ترین عامل وقوع سیل در کشور است. پوشش گیاهی مناسب موجب نفوذ 50درصد از آب به داخل خاک می‌شود. نفوذ آب در خاک، سفره‌های زیرزمینی را تقویت می‌کند و نرخ فرسایش خاک را کاهش می‌دهد. بیش از 80درصد از قدرت تخریب خاک‌دانه‌ها، زمانی است که قطره‌های باران با زمین برخورد می‌کنند. این قدرت تخریبی، با پوشش گیاهی گرفته و موجب حفظ خاک‌دانه‌ها می‌شود.

هنگامی‌که پوشش‌گیاهی‌حذف‌شود، قدرت قطره‌های باران که با خاک برخورد می‌‌کنند، باعث پاشیدگی ساختار خاک‌دانه‌ها و حرکت آن‌ها می‌شود. علاوه‌بر اینکه خاک را از دست می‌دهیم وتمام خلل و فرجی که در سطح زمین وجود دارد نیز، پر می‌شود. درحقیقت اولین خسارت‌های حذف پوشش گیاهی، برخورد مستقیم باران با خاک و کاهش نرخ نفوذپذیری آب در خاک است.

حدود 5.55 درصد مساحت کشور معادل ۹۱ میلیون هکتار از عرصه حوزه‌های آبخیز کشور سیل‌خیز است؛ همچنین این عرصه‌ها در تولید هرز آب‌های سطحی که به سرعت از دسترس خارج می‌شوند، نقش دارند و در تشدید فرسایش و ایجاد سیلاب‌های مخـرب موثر هستند.

 فشار انسان بر جنگل، مرتع، خاک و زمین، روند روزافزون شهرنشینی و توسعـه سطوح غیر قابـل نفوذ هر روز احتمال وقوع سیل‌ در مناطق مسکونی را افزایش می‌دهد. از این رو آبخیزداری ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. بنابر پیش‌بینی سازمان ملل تا سال ۲۰۲۵ ایران در فهرست کشورهایی قرار می‌گیرد که با کمبود آب مواجه خواهد شد.

از این‌رو اجرای پروژه‌های آبخیزداری از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌تواند با کاهش خسارات سیل و فرسایش خاک موجب تغذیه آبخوان‌ها و تولید مواد غذایی شود و ما را از این نگرانی رهایی بخشد.حدود ۹۰ تا ۹۵ میلیون هکتار از مساحت کشور را مناطق کوهستانی و شیب‌دار و حدود ۶۹ تا ۷۴ میلیون هکتار را مناطق کم شیب و دشت‌ها تشکیل می‌دهند.

بر اساس گزارش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری میزان فرسایش خاک در ایران حدود دو میلیارد تن در سال برآورد شده است(حدود 7.16 تن در هکتار) که با شاخص جهانی ۵ تا ۶ تن در هکتار، فاصله بسیار زیادی دارد. اثرات این میزان فرسایش خاک بالغ بر ۲۳۶ میلیون متر مکعب رسوب‌گذاری در مخازن پشت سدها و به میزان حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب رسوب‌گذاری در شبکه‌های آبیاری و زهکشی مدرن و سنتی و از دسترس خارج شدن هزاران هکتار اراضی مزروعی است.

اهمیت اقدامات آبخیزداری زمانی بیشتر مشخص می‌شود که بدانیم در وضعیت فعلی حدود ۲۵۵ شهر معادل 5.41 درصد کل شهرهای کشور، ۸۶۵۰ پارچه‌آبادی معادل 7.12 درصد آبادی‌های کشور و حدود یک میلیون هکتار از اراضی زراعی شامل باغات، اراضی آبی و دیم واقع در دشت‌ها و حاشیه رودخانه‌ها، ۲۰ هزار رشته قنات و بخش قابل ملاحظه‌ای از جاده‌ها و راه‌های ارتباطی در معرض خطر سیل قرار دارند.همچنین هـر ۱۵۰ هـزار هکتار فعالیت آبخیزداری می‌تواند به میزان ۳۰تا ۵۰ درصد خطر سیل‌گیری یک شهر، ۲۰ روستا و ۲۰۰۰ هکتار اراضی زراعی و بخش قابل توجهی از جاده‌ها و راه‌های ارتباطی و سایر تاسیسات زیر بنایی را کاهش دهد.

عواملی مانند فقدان آمایش سرزمین، بهره‌برداری بیش از توان زادآوری(تولید) پوشش گیاهی، وقوع دوره‌های خشکسالی متوالی و عدم تناسب اعتبارات تخصیصی با حجم فعالیت مورد انتظار از جمله عوامل چالش‌های مدیریتی در مدیریت آبخیزهای کشور است. همچنین فشارهای روزافزون افراد غیر متخصص بر اجرای پروژه‌ها و عدم تمرکز بر فعالیت‌های جامع و یکپارچه، فقدان تحقیقات کاربردی به ویژه در امر ارزیابی میزان موفقیت طرح‌ها و ناهماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی منطقه برای اجرای فعالیت‌های جامع آبخیزداری از جمله عوامل دیگر چالش‌های مدیریتی در این حوزه است».

کاهش نرخ نفوذپذیری آب در خاک

هومان خاکپور، كارشناس محیط زیست درباره نحوه وقوع سیلاب به «قانون» می‌گوید:« بحث کاهش نفوذ آب در خاک در درازمدت موجب کاهش میزان سفره‌های‌زیرزمینی می‌شود. باتوجه به برداشت‌هایی بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی در بیشتر مناطق کشور، شاهد پدیده بیابان‌زایی هستیم. بیابان‌زایی از اینجا شروع می‌شود که حتی اگر بارندگی نیز در کشور رخ بدهد، به‌دلیل حرکت خاک‌دانه‌ها، تمامی منافذ ورودی آب پر شده‌اند و دیگر امکان نفوذ آب در خاک وجود ندارد. کاهش نرخ نفوذپذیری آب در خاک باعث می‌شود حجم زیادی از بارش‌ها حدود 80درصد به‌صورت « روان آب» حرکت کنند. هنگامی‌که روان آب‌ها حرکت می‌کنند، به‌دلیل نبود مانع، با سرعت بیشتری به نقطه تمرکز می‌رسند و در آنجا سیل ایجاد می‌شود».

چالشی به‌نام چرای دام

این کارشناس محیط‌زیست با اشاره به عوامل کاهش پوشش گیاهی می‌گوید:« مهم‌ترین دلیل کاهش پوشش گیاهی، چرای بیش از اندازه دام است. پنج برابر ظرفیت مراتع در کشور، دام وجود دارد. بیش از سه برابر زمان مجاز، چرای دام در داخل مراتع کشور انجام می‌شود. تمامی این عوامل موجب فقر پوشش گیاهی می‌شود.یکی دیگر از این عوامل، نابودی جنگل‌هاست. این اتفاق به‌دلیل زغال‌گیری، بحث اراضی و پروژه‌های عمرانی صورت می‌گیرد. در جنگل‌های زاگرس‌که به‌عنوان جنگل‌های شارژ منابع آبی نیز به‌شمار می‌روند با ضعف شدیدی مواجه هستیم. علاوه‌بر اینکه منابع آبی را از دست می‌دهیم، خاک را نیز از دست می‌د‌هیم. از دست رفتن منابع آب و خاک پیامدهایی همچون سیلاب‌های اخیر را درپی دارد».

بلای انسانی نه بلای طبیعی

خاکپور با اشاره به سیل به‌عنوان بلایای طبیعی تصریح می‌کند:«در مدیریت کشور یک ادبیاتی استفاده می‌شود تحت عنوان بلایای طبیعی. من با این ادبیات بسیار مخالف هستم. ما درکشور بلای‌طبیعی نداریم. اگر به حکمت خداوند در آفرینش طبیعت دقت کنیم، بلای طبیعی از حکمت خداوند دور است. این اتفاقاتی که ما نامش را بلای طبیعی گذاشته‌ایم، در واقع بلای انسانی است. به هرحال نمی‌توانیم سیل را منکر شویم. حتی در بهترین شرایط ایده‌ال نیز می‌توانیم سیل داشته باشیم اما درصورتی که شدت بارش باران بالا باشد، چگونه می‌توانیم از میزان خسارت این سیل‌ها جلوگیری کنیم؟ مدیریت رودخانه‌های‌کشور، راه‌حل مهار سیل است.

متاسفانه اتفاقی که درحال حاضر رخ داده، ناشی از سوء مدیریت رودخانه‌هاست. تمامی حریم رودخانه‌ها تصرف شده و دربرخی مناطق حتی در بستر رودخانه ساخت و ساز انجام شده است.در زمان وقوع سیل، قرار است این پدیده در مسیر طبیعی خود حرکت کند و هنگامی‌که ما در مسیر سیل، خانه ساخته‌ایم، همین مساله موجب خسارت مالی، جانی و بلا می‌شود.سیل نه‌تنها بلا نیست بلکه یک نعمت است. جلگه خوزستان یکی از حاصلخیزترین جلگه‌ها و مناطق کشور است که از همین وقوع نعمت سیل به‌وجود آمده است. سیل موجب ایجاد جلگه می‌شود. سیل خاک را شست‌وشو داده که میانگین استاندارد جهانی آن حدود 6 تن در سال است. در ایران حدود 17 تن فرسایش خاک در هر هکتار رخ می‌دهدکه به طور دقیق سه برابر میانگین جهانی فرسایش خاك داریم».

طرح‌های آبخیزداری؛ راهکار مهار سیلاب

خاکپور درباره راه‌حل فعلی مهار سیلاب و افزایش نفوذپذیری خاک می‌گوید:« توسعه پوشش‌گیاهی، بهترین راهکار فعلی این موضوع است. البته در برخی نقاط امکان ایجاد و توسعه پوشش گیاهی وجود ندارد.

یکی از کارکردهای مهم فعالیت‌های مکانیکی در بحث آبخیزداری همین است. با ایجاد سازه‌های مکانیکی در آبراهه‌ها باعث ایجاد تاخیر در منطقه تمرکز می‌شویم. نقطه تمرکز، نقطه‌ای است که آب از تمام آبراهه‌های یک حوزه در یک زمان مشخص، به آن نقطه می‌رسد و آنجا تبدیل به سیل می‌شود. نقش پوشش گیاهی ایجاد تاخیر در نقطه تمرکز است. در مناطقی که پوشش گیاهی نداریم، می‌توان با عملیات مکانیکی آبخیزداری این تاخیر را ایجاد کرد».

آماری از فرسایش خاک نداریم

او درباره وجود آمار دقیق از فرسایش خاک می‌گوید:« متاسفانه بعید می‌دانم روی این موضوع کار یا مطالعه‌ای شده باشد. برای داشتن چنین آماری، باید از میزان پوشش جنگلی در کشور آمار مشخصی وجود داشته باشد. چنین آماری در کشور وجود ندارد که سازمان‌های مربوطه به آن استناد کنند. زمانی‌که در بحث میزان پوشش‌گیاهی آماری وجود ندارد، انتظار آن نمی‌رود که آماری از میزان نرخ نفوذناپذیری خاک وجود داشته باشد».

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha