سلامت نیوز: زمانی كه در سال ١٣٤٢ كانون شكار ایران، عرصه جنگلی واقع در شرق استان مازندران آن زمان را به عنوان «پارك ملی» معرفی كرد، شاید كمتر كسی در ایران از این واژه جدید در ادبیات دولتی سر درمی‌آورد. پارك ملی، مفهومی نوین بود كه از مدل‌های غربی مدیریت و حفاظت طبیعت وام گرفته شده بود.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از اعتماد ،سیزده سال پس از این تصمیم، همین عرصه كه نام پارك ملی را با خود داشت، توسط برنامه «انسان و كره مسكون» سازمان جهانی یونسكو عنوان «ذخیره‌گاه زیستكره» را نیز به خود گرفت؛ عنوانی جدیدتر كه بر اهمیت این عرصه می‌افزود. حالا سال‌ها از آن دوران می‌گذرد و آن عرصه هنوز هم همان اهمیت را داراست تا جایی كه بعد از تفكیك بخش‌های شرقی استان مازندران به عنوان استانی جدید، نام «گلستان» از همان عرصه طبیعی مهم وام گرفته شد و بر استان جدید نهاده شد.
پارك ملی گلستان ٨٧ هزار و ٢٤٢ هكتار یكی از مهم‌ترین عرصه‌های طبیعی كشور است كه بخش عمده آن در استان گلستان و بخشی دیگر در استان‌های خراسان شمالی و سمنان واقع شده است؛ منطقه‌ای شامل عرصه‌های جنگلی، بیابانی و كوهستانی با تنوع زیستی منحصر به‌فرد كه با وجود مشكلات فراوانی كه در چند دهه اخیر به خود دیده، كماكان پرتراكم‌ترین عرصه طبیعی از نظر جمعیت حیات‌وحش در كشور محسوب می‌شود.
آغاز تغییر در مدیریت پارك‌های ملی با «گلستان»
آنطور كه آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست تعریف می‌كند «پارك ملی به محدوده‌ای از منابع طبیعی كشور اعم از جنگل و مرتع و بیشه‌های طبیعی و اراضی جنگلی و دشت و آب و كوهستان اطلاق می‌شود كه نمایانگر نمونه‌های برجسته‌ای از مظاهر طبیعی ایران باشد و به منظور حفظ همیشگی وضع زندگی و طبیعی آن و همچنین ایجاد محیط مناسب برای تكثیر و پرورش جانوران وحشی و رشد رستنی‌ها در شرایط كاملا طبیعی تحت حفاظت قرار می‌گیرد.»
پس مدیریت پارك‌های ملی با سایر مناطق تحت حفاظت مانند «پناهگاه حیات‌وحش» یا «منطقه حفاظت‌شده» به كلی متفاوت است. این تفاوت در ایران در نحوه نظارت بر عملكرد مسوولان پارك‌های ملی است به گونه‌ای كه ادارات پارك‌های ملی به طور مستقیم زیرنظر اداره كل حفاظت محیط زیست هر استان فعالیت می‌كنند. اما درباره سایر مناطق تحت حفاظت، مسوولان منطقه زیرنظر ادارات حفاظت محیط زیست شهرستان مربوطه فعالیت می‌كنند.
این در حالی است كه در كشورهای پیش‌رو در زمینه مفاهیم حفاظت طبیعت، پارك‌های ملی دارای اداره‌ای مجزا در سطح ملی هستند. به عنوان مثال، در ایالات متحده اداره خدمات پارك‌های ملی(U. S. National Park Service) بخشی اختصاصی در ساختار حفاظت محیط زیست این كشور است كه سیاست‌ها، نحوه مدیریت و بهره‌برداری از پارك‌های ملی سراسر ایالات متحده را زیر نظر دارد. چنین ساختاری در كشور اتریش، استرالیا، كانادا و بسیاری كشورهای آسیایی و آفریقایی مانند زامبیا، تایلند، كنیا و... مستقر است.
اما به نظر می‌رسد این سبك مدیریت پارك‌های ملی، به ایران هم رسیده است. در سال گذشته از پارك ملی گلستان خبر رسید كه همزمان با شصتمین سالگرد تاسیس این پارك ملی، تغییراتی در نحوه مدیریت این عرصه در راه است. «حمید ظهرابی» معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: «هدف از این تغییرات، بهبود وضعیت پارك ملی گلستان و مشاركت حداكثری جوامع محلی، متخصصان و دستگاه‌های دولتی است.»
آنطور كه ظهرابی می‌گوید، سازمان حفاظت محیط زیست پیشنهاد تغییر در ساختار مدیریت پارك‌های ملی را به سازمان امور اداری و استخدامی كشور ارایه داده است. در صورت تصویب این پیشنهاد، اداره پارك‌های ملی سراسر كشور، به صورت یك اداره كل ارتقای سطح می‌یابند و به طور مستقیم زیرنظر سازمان حفاظت محیط زیست و استانداری‌ها فعالیت می‌كنند.
به بیان دیگر، اداره پارك‌های ملی در هر استان از نظر جایگاه اداری، همتراز ادارات كل حفاظت محیط زیست استان‌ها خواهد شد و از این طریق علاوه بر بودجه‌های ملی، دارای بودجه‌های استانی مستقل نیز خواهد شد.
نخستین پارك ملی كه قرار است چنین مدیریتی را تجربه كند، گلستان است. اما باید منتظر پاسخ نهایی سازمان امور اداری و استخدامی كشور ماند. با این‌حال ظهرابی تاكید دارد «این كار مستلزم طی مراحل پیچیده اداری است و تا زمانی كه این موضوع تصویب نشود، مدیریت پارك به عهده استان گلستان خواهد بود.» او معتقد است كه این كار، باعث ارتقای جایگاه پارك ملی گلستان خواهد شد «و طبیعتا منابع، امكانات و نیروی انسانی بیشتری در اختیار پارك قرار خواهد گرفت» و در نتیجه حفاظت از پارك ملی، بهبود خواهد یافت.
مشاركت جوامع محلی
اما فارغ از ساختار اداری، مشاركت جوامع محلی در حفاظت از پارك‌های ملی یكی از فاكتورهای اساسی است. آنطور به نظر می‌رسد كه در مورد بسیاری از پارك‌های ملی و سایر مناطق تحت حفاظت، مدیریت دولتی باعث به وجود آمدن نوعی مقاومت در میان برخی جوامع محلی شده است.
اختلاف بر سر محل چرای دام، مالكیت زمین‌های كشاورزی و مسكونی، ورود به عرصه‌های طبیعی و البته شكار حیات‌وحش بین مردم بومی و ماموران دولت گاه آنقدر بالا می‌گیرد كه باعث كدورت‌های طولانی بین دو طرف می‌شود؛ و البته گاهی نیز برخوردهای قهری و تلافی‌جویانه منجر به افزایش شكار غیرمجاز یا حریق‌های عمدی عرصه‌های تحت حفاظت می‌شود. حال آنكه هدف از حفاظت این عرصه‌ها، زندگی بهتر تمام مردم جامعه، خصوصا جوامع حاشیه‌نشین زیستگاه‌ها است.
امروزه متون دانشگاهی و تجربه‌های عملی حفاظت از طبیعت، همواره بر مشاركت مستقیم جوامع بومی در مدیریت این عرصه‌ها تاكید دارند؛ موضوعی كه در دستورالعمل «شبكه جهانی ذخیره‌گاه‌های زیستكره» نیز مطرح شده و مدل‌های مختلف این مشاركت را تشریح كرده است.
معرفی پارك ملی گلستان به عنوان «ذخیره‌گاه زیستكره» یكی از فرصت‌های مهم برای تجربه كردن مشاركت جامعه بومی در حفاظت از این منطقه است. در شبكه جهانی ذخیره‌گاه‌های زیستكره، ذی‌نفعان اصلی این ذخیره‌گاه‌ها به ترتیب «جوامع بومی»، «كشاورزان، مرتعداران و جنگل‌نشینان» و «محققان و پژوهشگران» هستند. سه گروه بزرگ از جامعه كه پیش از این، چندان در تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و حفاظت از پارك ملی گلستان مشاركت مستقیم نداشتند.
با این حال، ظهرابی می‌گوید كه علاوه بر تلاش برای تغییر ساختار اداری مدیریت پارك، شورایی راهبردی نیز برای تصمیم‌گیری درباره حفاظت از پارك ملی گلستان تشكیل شده است: «در این شورا سعی شده از اقوام مختلف ساكن اطراف پارك ملی نماینده‌ای حضور داشته باشد. علاوه بر این، جمعی از متخصصان، افراد دانشگاهی و افراد باتجربه در زمینه حفاظت پارك ملی گلستان عضو شورا هستند. همچنین ذی‌نفعان دولتی از دو استان گلستان و خراسان شمالی، معاون سازمان حفاظت محیط زیست و مشاور ریاست سازمان به همراه رییس پارك ملی گلستان نیز افراد دولتی حاضر در شورای راهبردی هستند.»
در نخستین جلسه این شورا نیز كه با حضور عیسی كلانتری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست در محل پارك ملی گلستان برگزار شد، «تامین امكانات حفاظتی از جمله امكانات اطفاء حریق» و «تامین اعتبارات ملی برای مدیریت پارك» از جمله مصوبات بود.
ظهرابی معتقد است از آنجا كه در شورای راهبردی پارك ملی گلستان از همه اقشار و ذی‌نفعان پارك ملی گلستان حضور دارند، تصمیم‌های اتخاذ‌شده در این شورا برگرفته از نظرات همه ذی‌نفعان است و به این ترتیب، راه مشاركت همه ذی‌نفعان در اجرای این تصمیم‌ها میسر است.
طرح جدید مدیریت پارك در راه است
ظهرابی همچنین می‌گوید كه تمامی طرح‌های مدیریت پارك ملی گلستان كه در سال‌های گذشته تهیه شده‌اند، در دست بازنگری است تا طرحی جدید و به‌روز با توجه به تغییرات ساختار اداری و نحوه تصمیم‌گیری و مشاركت همه ذی‌نفعان تهیه شود. او می‌گوید كه این طرح جدید تا پایان تابستان امسال آماده خواهد شد.
اگرچه به نظر می‌رسد تغییر ساختار اداری و نحوه تصمیم‌گیری‌ها برای مدیریت پارك ملی گلستان گامی به جلو و در جهت حفاظت موثرتر از این عرصه طبیعی باشد اما این نكته را نیز نباید از نظر دور داشت كه برنامه‌های موثر حفاظت برپایه مقتضیات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هر منطقه تنظیم می‌شود. باید منتظر ماند و دید كه نسخه ایرانی حفاظت از پارك‌های ملی، چه فرصت‌هایی را برای طبیعت ایران فراهم می‌كند و از طرف دیگر چه كمبودهایی دارد. تنها با مطالعه این شرایط در زمان اجرای برنامه‌های حفاظتی است كه می‌توانیم این نسخه ایرانی را تصحیح یا درباره آن قضاوت كنیم.
آنطور كه ظهرابی می‌گوید، سازمان حفاظت محیط زیست پیشنهاد تغییر در ساختار مدیریت پارك‌های ملی را به سازمان امور اداری و استخدامی كشور ارایه داده است.
در صورت تصویب این پیشنهاد، اداره پارك‌های ملی سراسر كشور، به صورت یك اداره كل ارتقای سطح می‌یابند و به طور مستقیم زیرنظر سازمان حفاظت محیط زیست و استانداری‌ها فعالیت می‌كنند.
نظر شما