سلامت نیوز:اوایل خرداد امسال بود که مردم سیستان و بلوچستان با پیک وخیمی از کرونا مواجه شدند؛ همان موقع اعلام شد که ویروس جهش یافته دلتا با قدرت در این استان شیوع پیدا کرده است. شیب ابتلا و مرگ در مدت زمان کوتاهی، تمام استان را زیر پا گذاشت و برای اولین بار، میزان مراجعه‌های سرپایی و بستری کرونا در این استان، از متوسط کشوری بالاتر رفت.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه همشهری ،آمار فوتی‌ها هم افزایش عجیبی پیدا کرد، به طوری‌که وضعیت در این استان فوق بحرانی توصیف و اعلام شد که فاجعه انسانی در حال رخ دادن است. این وضعیت در حالی در سیستان و بلوچستان ایجاد شده بود که دیگر استان‌ها، دوران آرام عبور از پیک چهارم کرونا را طی می‌کردند، اما پیک بحرانی در جنوب شرقی‌ترین استان کشور رقم خورده بود تا نشان دهد پیک بعدی کشور هم از استان‌های جنوبی آغاز می‌شود و به زودی سراسر کشور را فرا می‌گیرد.
اواسط تیر بود که محمدعباسی، سخنگوی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی زاهدان از ابتلای بالای جوانان این استان به ویروس خبر داد. به گفته او، ۶۰ درصد از مبتلایان ویروس جهش یافته کرونا در استان افراد بین ۳۰ تا ۶۰سال هستند و از این میزان 23 درصد را افراد زیر ۳۰سال شامل می‌شود. همه اینها در شرایطی بود که میزان واکسیناسیون در این استان بر اساس اعلام مسئولان استان به دلیل استقبال نکردن مردم زیر 20 درصد بود. وضعیت بحرانی این استان سبب شد وزیر بهداشت وقت، نماینده ویژه‌ای به استان بفرستد تا تصمیمات جدیدی گرفته شود. حالا با گذشت بیش از 2 ماه، خبرهای خوبی از استان به‌گوش می‌رسد.
گفته می‌شود آمار ابتلا به شدت پایین آمده، شمار واکسیناسیون بالا رفته و موارد مرگ به شدت پایین آمده است. به طوری‌که به استناد آمار اعلام شده، در روز شنبه هیچ فوتی در این استان گزارش نشد. خبر صفر شدن موارد مرگ، از سوی فعالان اجتماعی این استان در فضای مجازی منتشر شد.
رسانه‌ای شدن بحران به نفع استان شد
محمد هاشمی‌شهری، رئیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان درباره آخرین وضعیت شیوع کرونا در این استان به همشهری توضیح‌هایی می‌دهد: «نیمه دوم خرداد امسال بود که پیک دلتا در استان ما شروع شد.
ما پس از بوشهر و هرمزگان سومین استانی بودیم که وارد پیک دلتا شدیم و پس از آن این موج به سایر نقاط کشور گسترش پیدا کرد. در زمان کوتاهی تعداد موارد ابتلای ما 5تا 6برابر شد، به‌طوری‌که سهم ما از موارد ابتلا به کرونا در کشور، 10درصد بود. با افزایش تعداد بستری‌ها و بیماران بدحال نیازمند آی‌سی‌یو و بالا رفتن تعداد مرگ‌ها، وضعیت بحرانی در این استان رقم خورد، این در حالی بود که قبل از این پیک، پیش‌بینی افزایش موارد بستری را کرده و نسبت به افزایش تخت‌های بستری اقدام کردیم. با شیوع کرونا هم این ظرفیت‌ها به میزان قابل‌توجهی بیشتر شد. بیمارستان‌های سیار وارد استان شدند و برخی فضاهای قابل‌استفاده به محیط بیمارستانی تبدیل شدند.»
به‌گفته هاشمی، رسانه‌ای شدن وضعیت بحرانی استان در رسانه‌ها منجر شد تا علاوه بر ارگان‌های مختلف و تامین تجهیزات درمانی در استان، خیّران از سراسر کشور، برای اهدای ماسک، وسایل حفاظت فردی، دستگاه‌های اکسیژن‌ساز 10لیتری و کپسول‌های اکسیژن، پای کار بیایند. این اقلام به سرعت در حاشیه شهر توزیع شد و در بهبود وضعیت رعایت پروتکل‌های بهداشتی مؤثر بود. این مسئول با تأکید بر اینکه اجرای طرح‌های غربالگری و بیمار‌یابی طرح شهید سلیمانی برای تشخیص و درمان زودهنگام مؤثر بود، ادامه می‌دهد: «این طرح‌ها از سوی گروه‌های جهادی، دانشگاهی، هلال‌احمر و با استفاده از نیروهای مردمی انجام شد. ما در همین مدت 50تیم سیار مردمی و 22تیم ثابت مردمی داشتیم که خانه به خانه ویزیت و غربالگری و درمان انجام می‌دادند. کمک‌های معیشتی سپاه و بسیج هم باعث شد تا مردم آرامش روانی بیشتری داشته باشند. همین موضوع در نهایت به دسترسی افراد کم‌بضاعت به اقلام بهداشتی منجر شد و میزان استفاده از ماسک، حفاظت شخصی و فاصله‌گذاری اجتماعی که تا پیش از آن در زاهدان بدترین وضعیت را داشت، تا حدودی کنترل شد.»
45درصد جمعیت بالای 40سال و 24درصد افراد بالای 18سال واکسینه شدند
به‌گفته رئیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان اگر پذیرش بیماران در مراکز درمانی استان صورت نمی‌گرفت، قطعا کنترل بیماری از دست مسئولان خارج می‌شد؛ «تعداد تخت‌های ما کافی بود و بخش‌های عادی هم تبدیل به بخش کرونا شدند. به اضافه اینکه ظرفیت‌های دیگری هم ایجاد شد. هر چند که در آن مقطع ما برای 30نفر در آی‌سی‌یو پذیرش داشتیم و این عدد یکباره به 300نفر رسید و نیاز به ارائه خدمات بیشتر شد، به‌طوری‌که سامانه‌های اکسیژن‌ساز باید 10برابر افزایش پیدا می‌کرد.
این مسائل مدیریت شد، هرچند که هنوز هم کمبودهایی وجود دارد. در آن دوره، حاشیه‌ها و هجمه‌های زیادی علیه استان ایجاد شد، هر چند که همه آنها به نفع ما شد و توجه به این استان را بالا برد. ما نسخه ویژه‌ای می‌خواستیم و نیاز داشتیم که امکانات بیشتری برای استان درنظر گرفته شود که این مسئله محقق شد. با ورود بسیاری از ارگان‌ها، تجهیزات پزشکی برای مردم فراهم شد و حالا شاهد فروکش کردن تب کرونای دلتا در استان با تمام حمایت‌های صورت‌گرفته هستیم.»
این مسئول البته کمبود نیروی انسانی را همچنان یکی از مهمترین مشکلات حوزه بهداشت و درمان استان می‌داند و می‌گوید:« پس از 16ماه شیوع کرونا در کشور، تنها در 45روز فشار عجیبی به کادر درمان وارد شد. ما همین حالا هم با وجود افزایش تجهیزات درمانی در استان، در زیرساخت‌ها نسبت به متوسط کشوری عقبیم و در استان، تعداد و شاخص تخت به‌ویژه در شهرهای جنوبی بسیار کم است.»
به‌گفته هاشمی باید نگاه جدی به مدیریت کرونا در این استان ادامه داشته باشد: «باید همچنان وسایل حفاظت فردی به مردم رسانده شود و خیّران در این زمینه، ورود کنند. از سوی دیگر، غربالگری‌ها، تشخیص زودهنگام بیماران و پیگیری مبتلایان، با جدیت انجام شود. نباید به همین یک روز بدون فوتی مثبت کرونا بسنده کنیم، چرا که به‌شدت در معرض خطریم.»
براساس اعلام هاشمی، با توجه به پراکندگی جمعیت، دسترسی مردم به مراکز خدمات سلامت، مثل استان‌های برخوردار نیست و حتی برای واکسیناسیون هم تیم‌های سیار به برخی نقاط دور‌افتاده سفر می‌کردند؛« واکسیناسیون، موضوع مهمی است که باید به سرعت انجام شود. مسائل ما مقداری با استان‌های دیگر متفاوت است؛ میزان رشد جمعیت و تعداد جمعیت جوان این استان بالاست و تردد این افراد می‌تواند منجر به چرخش بیشتر ویروس شود. همچنین موقعیت مرزی ما باعث می‌شود که بیشتر در معرض آسیب قرار بگیریم.» به‌گفته این مسئول در استان، هم‌اکنون واکسن برای افراد بالای 35سال در حال تزریق است.
درصد پوشش تزریق در افراد بالای 40سال، 45درصد و افراد بالای 18سال 24درصد است. برای نوبت دوم این عدد به‌ترتیب 19درصد و 8درصد است؛« قطعا این آمارها نمی‌تواند ما را در برابر کرونا با سویه‌های جدید محافظت کند. باید 70درصد از جمعیت بالای 18سال ما ایمن شوند تا به نقطه امنی برسیم. از سوی دیگر سیستان‌و‌بلوچستان بیشترین جمعیت دانش‌آموزی را با 800هزار نفر دارد و با این آمار درصورت بازگشایی مدارس به کانون انتقال ویروس تبدیل خواهد شد. انتظار می‌رود واکسیناسیون کادر آموزشی و حتی دانش‌آموزان 12تا 18سال در این استان به سرعت صورت بگیرد.»
هاشمی تأکید می‌کند که حمایت از این استان، نباید تنها به دوران بحرانی مثل پیک دلتا، محدود شود، قطعا پیک‌های دیگری هم در راه است و با شیوع سویه‌های جدید، میزان انتقال ویروس هم بیشتر می‌شود. سیستان‌و‌بلوچستان، به‌عنوان یکی از استان‌های کم‌برخوردار، آسیب‌پذیرتر است و شاخص پایین تعداد تخت‌های مراکز درمانی و فقر و محرومیت مردم، شرایط را سخت‌تر کرده است، حتی فعالیت کادر درمان در این منطقه هم بسیار سخت‌تر از سایر استان‌هاست.
مهاجران؛ تهدید بزرگ شیوع گسترده‌تر بیماری در است
انیک هفته‌ای می‌شود که استان سیستان و بلوچستان، وضعیت آرامی پیدا کرده، با این حال، مسئولان این استان نگران شرایط در هفته‌های بعد و شیوع جهش‌های دیگر کرونا هستند.جواد اکبری‌زاده، معاون بهداشت دانشگاه علوم‌پزشکی زابل این نگرانی‌ها در میان می‌گذارد. به‌گفته او، وضعیت در این استان بسیار شکننده است، اگر مردم رعایت نکنند، مجددا بیماری شیوع گسترده‌ای پیدا خواهد کرد: «یک مسئله مهم در ارتباط با استان وجود دارد و آن همجواری با افغانستان و پاکستان است.
این دو کشور از نظر سازمان بهداشت جهانی، بدترین مناطق از نظر شیوع کرونا و رعایت موارد بهداشتی به شمار می‌روند و بیشتر بیماری‌هایی که در دنیا و حتی ایران حذف شده، همچنان در این کشورها ثبت می‌شود؛ حتی بیماری‌های نوپدید هم در این کشورها وجود دارد.» به‌گفته او، ایران در همسایگی با این کشورها، مخاطرات بهداشتی زیادی دارد.
اینکه عنوان می‌شود کرونا در این دو کشور چندان مورد توجه نیست به‌دلیل ضعف سیستم بهداشتی و آمارگیری آنهاست وگرنه اوضاع آنها اصلا خوب نیست و موارد بیماری بسیار بالاست؛ به همین دلیل ورود مهاجران از این کشورها به ایران، خطر بزرگی برای استان و حتی کشور است؛ چراکه مهاجران با ورود به سیستان و بلوچستان به‌سوی دیگر مناطق کشور هم روانه می‌شوند و موجب تسری بیماری کرونا یا سایر بیماری‌ها می‌شوند.
اکبری‌زاده تأکید می‌کند که باید سلامت این افراد در مرزها، کنترل شود که البته فشار کاری مضاعفی به دانشگاه وارد می‌کند، اما باید در این زمینه تدابیری اندیشیده شود تا جلوی شیوع گسترده‌تر ویروس در کشور گرفته شود. با این همه اما معاون بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی زابل می‌گوید که پیک دلتا، با همه اتفاقات تلخی که رقم زد، منجر به تقویت سیستم بهداشتی استان شد؛ به‌طوری‌که حتی از نظر بهداشتی، محرومیت‌ها در روستاهای این منطقه کم شد:
«در تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام درمانی یکی از بهترین اتفاقات افتتاح مرکز درمانی تنفسی در بیمارستان سینا بود که در پیک اخیر به‌طور کامل، به بیماران کرونایی اختصاص یافت و باعث شد تا بیماران مبتلا به کرونا، ترددی به دیگر بخش‌های بیمارستان نداشته باشند. این اقدام مانع از آلودگی کادر درمان و بیماران دیگر شد. اتفاق مثبت دیگر هم تجهیز و راه‌اندازی بیمارستان تخصصی سل بود، استان سیستان و بلوچستان، بالاترین میزان بروز بیماری سل را در کشور دارد، دلیل آن هم، خشکسالی، سوءتغذیه و همسایگی با افغانستان است. میانگین بروز این بیماری در منطقه از هر 100هزار نفر 120نفر در سال است. در پیک اخیر بود که با سفر مسئولان کشوری به استان این بیمارستان تجهیز و راه‌اندازی شد.»
مهمترین عامل فروکش کردن بیماری، اجرای نسخه بومی بود
حمید سوری، رئیس کمیته کشوری اپیدمیولوژی کوویدـ 19که همزمان با بحرانی شدن وضعیت شیوع کرونا در سیستان و بلوچستان، به‌عنوان نماینده ویژه وزیر بهداشت دولت دوازدهم راهی این استان شد، حالا با بهبود شرایط شیوع، از تجربه‌های موفق برای کاهش موارد ابتلا و مرگ در این استان می‌گوید.
او تأکید می‌کند که مهمترین عامل در فروکش کردن بیماری در این استان، اجرای نسخه بومی بود: «رمز موفقیت جوامع بشری در کنترل اپیدمی اجرای برنامه مناسب علمی و متناسب با شرایط بومی هر منطقه است. البته سرعت و شدت عمل در مواجهه با بیماری و تمایل به انجام کار از سوی همه بخش‌ها به‌عنوان یک اولویت ملی نه صرفا موضوع بهداشتی و مرتبط با وزارت بهداشت هم نقش بسیار مهمی در مدیریت ویروس دارد.» او ادامه می‌دهد: «درباره سیستان و بلوچستان ما شاهد الزام به رعایت قوانین و پروتکل‌ها از سوی مردم و نهادها بودیم.
در این میان شیوه‌ها و برنامه‌های موفق کشوری و جهانی را با مولفه‌های بومی، استانی و منطقه‌ای تلفیق کردیم. درس‌های موفق در کنترل اپیدمی بومی‌سازی شد و با اختیاراتی که داشتیم اقدام به انجام کار کردیم. این اتفاق تصادفی رخ نداده و می‌تواند نمونه بارز و موفق برای مهار کرونا در سراسر کشور باشد؛ حتی می‌تواند به سایر مناطق کشور هم تعمیم داده شود. این تصور نادرستی بود که یک دستورالعمل یکسان برای مدیریت کرونا در تمام استان‌ها اجرا شود. به‌دلیل تفاوت‌های زیاد در فرهنگ و شرایط اقتصادی استان‌ها، باید به دانشگاه‌های علوم‌پزشکی فرصت داده شود تا باتوجه به وضعیت منطقه‌ای اصلاحات و تغییرات را در دستورالعمل‌ها اعمال کنند.»
هر منطقه نیاز به دستورالعمل بومی دارد
سوری در پاسخ به این سؤال که چرا با وجود چنین دستاوردی شاهد اجرایی شدن نسخه‌های اینچنینی در استان‌های بزرگ کشور که 5پیک متوالی را تجربه کرده‌اند، نیستیم، توضیح می‌دهد: «در مدیریت اپیدمی، سرعت عمل بسیار مهم است. ویروس منتظر ما نمی‌ماند و نمی‌توان با سیکل معمول و سازمانی به مقابله آن رفت. اختلاف‌نظرها و تضاد منافع اقتصادی، سیاسی و صنفی و... در برخی بخش‌ها دیده می‌شود که مانع از محقق شدن طرح‌های مقابله با بیماری است.
ما باید از فرصت‌های عمده و تمام بضاعت‌های موجود در کشور بهره ببریم؛ درحالی‌که حتی از فناوری‌های نوین هم استفاده نمی‌کنیم. گوش شنوایی در این زمینه وجود ندارد و نباید مراجع تصمیم‌گیر صرفا به حلقه‌های مدیریتی خودشان اتکا کنند. حتی در ستاد ملی مقابله با کرونا هم نیازمند اتاق فکر برای تصمیم‌گیری‌های بومی هستیم و همه اینها قابلیت کاهش بار بیماری را دارند.»
به‌گفته این اپیدمیولوژیست، باید اثرات منفی روانی، اجتماعی و اقتصادی با طولانی شدن شیوع کرونا مدنظر قرار گیرد: «امیدواریم مسئولان در دولت جدید علاقه‌مند باشند که حرف‌های ما را بشنوند و برنامه‌ریزی هدفمندی با استفاده از نسخه‌های بومی برای پیشگیری از پیک‌های بعدی رقم بخورد.» سوری درباره یکی از مشکلات سیستان و بلوچستان که واکسینه نکردن افراد بی‌شناسنامه است، توضیح می‌دهد: «مقرر شده هویت ملی این افراد از سوی یکی از مراجع قانونی تأیید شود تا نسبت به تزریق واکسن اقدام کنند.»
آمار فوتی‌ها از 30نفر در روز، به صفر رسید
نوید برهان‌زهی، فعال اجتماعی در سیستان‌و‌بلوچستان‌که ماجرای به صفر رسیدن مرگ‌ها در این استان را در فضای مجازی منتشر کرد، می‌گوید:«دوران بسیار سختی بر ما گذشت و مدت‌های زیادی روزانه 1500مبتلا و 30فوتی کرونا داشتیم. این آمار برای استان ما که جمعیت پراکنده‌ای دارد، بسیار بالا بود.
روزی نبود که در غم از دست دادن نزدیکان و دوستان‌مان سوگوار نشویم اما یک اتفاق مثبت جریان را در این استان محروم تغییر داد که با بازتاب مشکلات و بحران کرونای سیستان‌و‌بلوچستان در شبکه‌های اجتماعی شروع شد و باعث شد تا توجه عمومی به این استان معطوف شود. تا قبل از آن اعتراض مردم به کمبودها را سیاه‌نمایی عنوان می‌کردند اما در نهایت مسئولان ناچار شدند از نزدیک وضعیت را ببینند.» او به انتصاب رئیس کمیته کشوری اپیدمیولوژی کووید- 19به‌عنوان نماینده ویژه وزیر بهداشت در استان برای ساماندهی وضعیت شیوع، اشاره می‌کند و می‌گوید:« با ورود دکتر سوری، تصمیمات جدیدی گرفته شد. مهمترین تصمیم هم کاهش سن واکسیناسیون بود که تأثیر زیادی داشت.
با وجود آمار مرگ‌ومیر و فضای تلخ موجود در استان، مردم هم به‌شدت از واکسن‌زدن استقبال کردند؛ استقبالی که هنوز هم ادامه دارد و برای تزریق واکسن، صف‌های طولانی تشکیل می‌شود. هر چند که تحت‌تأثیر برخی شایعات، تمایل به زدن برند خاصی از واکسن‌ها بیشتر شده اما همین که واکسن می‌زنند هم خوب است.» او می‌گوید:« در استان بین مردم شایع شده که آسترازنیکا، واکسن بهتری است، با این حال در این استان، در کنار آسترازنیکا، مردم می‌توانند برکت و سینوفارم هم بزنند؛ یعنی حق انتخاب دارند که این مسئله منجر به آرامش روانی میان آنها شده است.»
این فعال اجتماعی در سیستان‌و‌بلوچستان، معتقد است که 2دلیل عمده در کنترل کرونا در استان وجود دارد که یکی رایگان شدن درمان برای بیماران مبتلا به کروناست؛چرا که باعث شده، مردم دیگر هراسی از هزینه‌های سرسام‌آور درمان کرونا نداشته باشند و زودتر خودشان را به بیمارستان برسانند و دوم کمک‌های مردمی که تحت‌تأثیر انتشار اخبار درباره وضعیت استان، روانه استان شد. به‌گفته او، واکسیناسیون گسترده و در دسترس بودن اقلام بهداشتی نقش مهمی در کنترل کرونا در این استان دارد:« روز شنبه در استان هیچ‌کس بر اثر ابتلا به کرونا جانش را از دست نداد، هر چند که ممکن است در روزهای آینده، به این آمار اضافه شود، اما وضعیت‌مان بسیار بهتر از گذشته خواهد بود. مسئولان در گذشته کم کاری کردند اما امروز شرایط مدیریت شده است.»
او به انتقادهایی که با انتشار ماجرای صفر شدن موارد فوت در اثر کرونا ایجاد شد، اشاره می‌کند. به‌گفته او، برخی می‌گویند این خبرها اغراق شده است:« در گذشته ما بدون هیچ ترسی از اتفاقاتی که در استان رخ داد حرف زدیم و انعکاس آن اخبار باعث شد تا مسئولان نگاه جدی به وضعیت ما داشته باشند. حالا هم که سن واکسیناسیون پایین آمده و فوتی‌ها به صفر رسیده نیازی به بیان چیزی خلاف واقعیت نیست. برخی عوامل دست به دست هم داده و اوضاع آرام شده است. از 1500مبتلای روزانه در گذشته به کمتر از 400بیمار رسیده‌ایم و 30کشته روزانه‌مان هم به صفر و حتی یکی دو نفر رسیده است. نیازی نیست چنین وضعیتی را وارونه جلوه دهیم.»
به‌گفته این شهروند زاهدانی، مناطقی در استان وجود دارد که حتی با خودرو هم نمی‌توان تردد کرد، با این حال بهورزان، خودشان را به آنجا می‌رسانند تا مردم را واکسینه کنند. او در پاسخ به این سؤال که آیا مطرح کردن اخباری ازجمله صفر شدن آمار فوتی‌ها یا وضعیت خوب استان خطری برای بازگشت مردم به همان روال سابق و بی‌توجهی به رعایت پروتکل‌ها محسوب نمی‌شود، توضیح می‌دهد:« باید زیرساخت‌ها بیشتر شود. از ابتدای کرونا تاکنون تست‌های کرونا در مراکز غربالگری سیستان‌و‌بلوچستان رایگان انجام شده اما همچنان تعدادش کم است.
در خود زاهدان هم با وجود جمعیتی که دارد تعداد مراکز غربالگری در مقایسه با شهری مثل دماوند در تهران کمتر است. ضمن اینکه همچنان طرح‌های غربالگری در حاشیه شهرها در حال انجام است. البته نباید تمام وضعیت را به عادی‌انگاری مردم نسبت داد. هم‌اکنون با موج ورود مهاجران افغان در استان مواجهیم. روز گذشته نزدیک به 4هزار افغان از مرز وارد ایران شدند. این اتفاق می‌تواند آرامش نسبی‌ای که اکنون رقم خورده را برهم بزند. کرونای دلتا از پاکستان وارد شد و امکان رقم خوردن وضعیت بحرانی دیگری وجود دارد.»
افراد بی‌شناسنامه فراموش‌شدگان واکسیناسیون
برهان‌زهی در ادامه صحبت‌هایش به مشکل دیگری که در این استان وجود دارد اشاره می‌کند؛ جمعیت بالای افراد بی‌شناسنامه و ممنوعیت تزریق واکسن به آنها:«افراد بی‌شناسنامه برای واکسیناسیون مشکل دارند. برای واکسیناسیون باید کارت ملی ارائه داد. با توجه به اینکه تعداد این افراد کم نیست، باید برای واکسیناسیون آنها تصمیم جدی گرفته شود.
ما در سیستان‌و‌بلوچستان، همواره از سایر استان‌ها عقب بوده‌ایم و همین یک‌بار است که نسبت به سایر استان‌ها وضعیت بهتری پیدا کرده‌ایم، بنابراین باید سایر استان‌ها هم این وضعیت را تجربه کنند.» به‌گفته او، درخواست اصلی مسئولان استان و مردم، پایین آمدن سن واکسیناسیون است؛ چرا که بیشتر جمعیت استان، جوان‌اند و مدام تردد می‌کنند. با تکمیل واکسیناسیون قشرجوان، زنجیره انتقال ویروس را می‌توان قطع کرد.
نظر شما