به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه پیام ما، طی سال‌های اخیر مؤسسات و نهادهای گوناگون ملی و بین‌المللی سعی کرده‌اند روش‌ها و معیارهایی را جهت ارزیابی وضعیت محیط زیست ارائه کنند. برخی از این روش‌ها نظیر شاخص عملکرد محیط زیستی صرفا به مسائل و عملکرد محیط زیستی کشورها توجه داشته است و برخی روش‌های دیگر نظیر شاخص اهداف توسعه پایدار و شاخص رقابت‌پذیری پایدار جهانی با الهام از مفهوم توسعه پایدار علاوه بر معیارهای محیط زیستی به ملاحظات اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی برای رتبه‌بندی کشورها نظر داشته‌اند. در ایران نیز مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال ۱۳۹۹ با بهره‌گیری از تجربیات جهانی و سیاست‌های کلی نظام در حوزه محیط زیست اقدام به ارائه شاخص‌هایی کرد. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «بررسی شاخص‌های ملی و بین‌المللی سنجش عملکرد محیط زیستی و تحلیل جایگاه ایران» ضمن بررسی روش‌ها و معیارهای مختلف ارائه شده در سالیان اخیر جهت ارزیابی عملکرد و وضعیت محیط زیستی کشورها، مزایا و معایب هر کدام از آنها را ارائه کرده و بر اساس شاخص‌های بین‌المللی، جایگاه ایران در سطح جهان و منطقه مورد ارزیابی و مقایسه قرار گرفته است.
ایران در سالیان اخیر با معضلات مختلف محیط زیستی نظیر آلودگی هوا، فرونشست زمین و تغییرات آب و هوایی روبه‌رو بوده است. در این راستا استفاده از روش‌های مختلف سنجش عملکرد محیط زیستی موجب می‌شود بتوان تا حدی به تصویر روشنی از وضعیت گذشته و حال محیط زیست در ایران دست یافت. طی سالیان اخیر مؤسسات و نهادهای گوناگون ملی و بین‌المللی سعی کرده‌اند شاخص‌ها و معیارهایی را جهت سنجش عملکرد محیط زیستی کشورها ارائه کنند. این روش‌ها اغلب تلاش کرده‌اند زیرشاخص‌هایی را در حوزه‌های مختلف محیط زیستی تعیین کرده و بر اساس آنها امتیازدهی انجام دهند که خروجی آن اغلب یک نمره نهایی برای هر کشور است که بر مبنای آن کشورها رتبه‌بندی می‌شوند.
در مجموع در شاخص‌های رقابت‌پذیری پایدار، سرمایه طبیعی، مدیریت و بهره‌وری منابع و شاخص عملکرد محیط زیستی نمره ایران کمتر از میانگین جهانی بوده اما در شاخص توسعه انسانی محیط زیستی وضعیت ایران بالاتر از میانگین جهانی قرار دارد
بر اساس این گزارش یکی از این شاخص‌ها، شاخص عملکرد محیط زیستی (EPI) است که با همکاری مرکز قوانین و سیاست‌های محیط زیستی دانشگاه ییل و مرکز بین‌المللی شبکه اطلاعات علوم زمین دانشگاه کلمبیا از سوی مجمع جهانی اقتصاد تهیه می‌شود. مسعود رضایی و الهه سلیمانی نگارندگان گزارش در این باره نوشته‌اند: «از سال ۲006 تاکنون 9 گزارش به طور دوسالانه منتشر شده که تقریبا در هر گزارش تغییراتی در ساختار، شاخص‌ها، وزن شاخص‌ها، نحوه محاسبه و تعداد کشورها با توجه به دسترسی اطلاعات و تغییر دیدگاه و تعمیق درک مسائل محیط زیستی مشاهده می‌شود. به عنوان مثال در گزارش 2020 دو هدف اصلی سلامت محیط زیستی و سرزندگی اکوسیستم جهت سنجش مدنظر قرار داشته اما در گزارش 2022 علاوه بر دو هدف فوق، خط مشی اقلیمی به عنوان یک هدف اصلی اضافه شده است؛ در گزارش 2020 تغییر اقلیم به عنوان یک زیرگروه ذیل سرزندگی اکوسیستم مدنظر قرار گرفته بود. علاوه بر این درباره تغییر اقلیم پیش از این هشت شاخص مدنظر قرار داشت که شاخص انتشار گازهای گلخانه‌ای پیش‌بینی شده در 2050 به آنها اضافه شده است. همچنین در گزارش ۲0۲0 در زیرگروه کیفیت هوا سه شاخص مدنظر قرار گرفته بود که در گزارش 2022 چهار شاخص قرار گرفتن در معرض NOX ، قرار گرفتن در معرض SO2، قرار گرفتن در معرض CH4 و قرار گرفتن در معرض VOC به آنها اضافه شده است. این تغییرات بیانگر توجه ویژه به مسئله تغییر اقلیم و به ویژه رویکرد و برنامه آتی کشورها به این موضوع در گزارش اخیر است.»
شاخص رقابت‌پذیری پایدار جهانی (GSCI) از دیگر شاخص‌هایی است که این گزارش به آن توجه نشان داده است. زمانی که از رقابت‌پذیری پایدار سخن می‌گوییم از دیدگاه نگارندگان این گزارش به معنای «توانایی تولید و حفظ ثروت فراگیر بدون کاهش توانایی آینده برای حفظ یا افزایش سطح ثروت فعلی است. این شاخص بر اساس آخرین داده‌های عملکرد موجود و روندهای 10 سال گذشته محاسبه می‌شود. در هر محور نمره از صفر تا 100 محاسبه شده و 100 به معنای بهترین وضعیت و در مقابل صفر بدترین شرایط را نشان می‌دهد.»
محورهای اصلی شاخص رقابت‌پذیری پایدار جهانی در ۵ مورد قابل دسته‌بندی است که شامل سرمایه طبیعی به معنای در دسترس بودن منابع و سطح تخریب آنها، سرمایه اجتماعی یعنی امنیت، آزادی، برابری، سلامت، رضایت از زندگی و تسهیل‌کنندگی در توسعه، بهره‌وری منابع به معنای کارایی استفاده از منابع موجود به عنوان اندازه‌گیری رقابت‌پذیری عملیاتی در جهانی با محدودیت منابع، سرمایه فکری یعنی توانایی تولید ثروت و شغل از طریق نوآوری و صنایع با ارزش افزوده در بازار جهانی و در نهایت عملکرد حکمرانی به معنای ایجاد چارچوب برای تولید ثروت پایدار از طریق تخصیص منابع، زیرساخت‌ها، بازار و هدایت ساختار اشتغال می‌شود.
سومین شاخص مدنظر این گزارش شاخص‌های اهداف توسعه پایدار است که در شرح آن آمده است: «اهداف توسعه هزاره هشت، هدف مشترک جهانی بودند که در سال ۲۰۰۰ در سازمان ملل بر سر آنها توافق شد تا سال ۲۰۱۵ تامین شوند. در هشت هدف مذکور صرفا هدف هفتم با عنوان تضمین پایداری محیط زیست به این مقوله پرداخته بود. جهت ارزیابی دستیابی کشورها به این اهداف ۶۰ شاخص مشخص شده بود که ۹ شاخص به مسائل محیط زیست مرتبط بود.»
در زیر گروه کیفیت هوا در سه شاخص قرار گرفتن در معرض NOX، قرار گرفتن در معرض SO2 و قرار گرفتن در معرض CO ایران نمره و رتبه ضعیفی دارد. این در حالی است که بر اساس اطلاعات سیاهه انتشار در کلانشهرهای کشور، دو آلاینده ذرات گردو غبار و اوزون عامل اصلی آلایندگی هستند و آلاینده‌هایNOX ، SO2 وCO در کلانشهرهای کشور غالباً در دامنه مجاز قرار دارند
شاخص توسعه انسانی چهارمین شاخص است که معیار سنجیدن توسعه در هر کشور را بر اساس معیارهای امید به زندگی و دسترسی به دانش و درآمد سرانه محاسبه می‌کند. در همین راستا برآورد توسعه یک کشور بر اساس گزارش توسعه انسانی برنامه توسعه سازمان ملل متحد انجام می‌شود که در آن کشورها به طور سالانه در شاخص‌های مختلفی مانند شاخص‌های آموزشی، بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی، محیط زیست و … مورد مقایسه قرار گرفته و در گروه‌هایی با عناوین کشورهای با توسعه انسانی بسیار زیاد، کشورهای با توسعه انسانی زیاد، کشورهای با توسعه انسانی متوسط و کشورهای با توسعه انسانی کم (پایین) دسته‌بندی شده‌اند. این شاخص البته از نظر نگارندگان گزارش «بررسی شاخص‌های ملی و بین‌المللی سنجش عملکرد محیط زیستی و تحلیل جایگاه ایران» به دلیل نادیده گرفتن اثرات محیط زیستی مورد انتقاد قرار گرفته است.
آنها در این زمینه می‌نویسند: «جهانی که ما در آن زندگی می‌کنیم طی دهه‌های اخیر به شدت تغییر کرده و جهانی با سرمایه طبیعی فراوان و سرمایه انسانی اندک به جهانی با سرمایه طبیعی ناچیز و سرمایه انسان‌ساز فراوان تبدیل شده است. برای ارزیابی توسعه انسانی، تاثیرات اکولوژیکی ناشی از رفتار انسان مانند گرم شدن کره زمین و تخریب منابع باید در نظر گرفته شود. بنابراین روش‌های ارزیابی توسعه انسانی باید تغییر کند تا ویژگی‌های دنیای جدید را منعکس کند.» آنها می‌افزایند: «برخی از کشورهای توسعه‌یافته که هم مقادیر بزرگ شاخص توسعه انسانی و هم اثرات محیط زیستی قابل‌توجه دارند، نباید به عنوان الگوهای توسعه انسانی در نظر گرفته شوند زیرا دستیابی به توسعه مورد نظر توسط سایر کشورها و نسل‌های آینده بدون اثرات محیط زیستی و اکولوژیکی بیشتر قابل تکرار نیست. بنابراین ضرورت دارد اثرات محیط زیست و اکولوژیکی به روشی مناسب در ارزیابی توسعه انسانی مدنظر قرار گیرد تا بتوانیم به الگوهای واقعی توسعه انسانی دست یابیم.»
به همین منظور است که برنامه توسعه سازمان ملل شاخص تجربی توسعه انسانی تعدیل شده محیط زیستی را در سال 2020 ارائه کرد و در آن انتشار CO2 و رد پای مواد را با دو سطح 0 و 1 مورد سنجش قرار داد، به این معنا که عدد بزرگتر به معنای فشار کمتر بر محیط زیست است. از نظر مسعود رضایی و الهه سلیمانی، نگارندگان این گزارش، هدف این شاخص تشویق کشورها به پیشبرد توسعه اقتصادی-اجتماعی و کاهش فشار بر کره زمین به طور همزمان است.
شاخص‌های محیط زیستی مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام بخش دیگری از این گزارش است که در این باره آمده است: «مجمع تشخیص مصلحت نظام با تلفیق شاخص‌های اهداف توسعه پایدار و شاخص‌های عملکرد محیط زیستی، شاخص‌های محیط زیستی را متناسب با نیاز کشور و حفظ ماهیت شاخص‌ها برای ایران تصویب کرده است.» معیارهایی که در این زمینه مدنظر قرار گرفته‌اند شامل مواردی مانند ارتباط (شاخص به وضوح موضوعات محیط زیست با سیاست‌های کلی در ارتباط باشد)، جهت‌گیری عملکرد (ارزیابی شرایط محدود دستاوردهای معین)، شفافیت(تامین شاخص اندازه‌گیری اصولی و واضحی که توانایی ارزیابی در طول زمان را دارد و با توجه به منابع داده‌ها و روش‌های اندازه‌گیری شفاف است) و کفایت داده‌ها(ارائه‌دهنده بودن بهترین مقادیر موجود) می‌شود.
از نظر نویسندگان گزارش، شاخص‌های محیط زیستی مصوب مجمع تشخیص هر چند سعی کرده است تلفیقی از اهداف توسعه پایدار و شاخص عملکرد محیط زیستی ارائه کند اما بررسی این شاخص‌ها بیانگر برخی ابهامات است. آنها در این باره توضیح می‌دهند: «در زیر موضوع کیفیت هوا، غلظت ذرات آلاینده هوا PM10 به عنوان یکی از شاخص‌ها معرفی شده است، در حالی است که بررسی هوای کلانشهرها طی سال‌های اخیر بیانگر آن است که عامل اصلی آلودگی هوا PM2.5 است. در هر دو روش ارزیابی اهداف توسعه پایدار و شاخص عملکرد محیط زیستی نیز همین آلاینده مدنظر قرار داشته است. علاوه بر این طی سال‌های اخیر در فصل گرم سال آلاینده اوزون به یکی از آلاینده‌های جدی در کلانشهر تهران تبدیل شده که بهتر است در این ارزیابی مورد توجه قرار گیرد.»
در این گزارش همچنین آمده است: «در زیر موضوع دگرگونی آب و هوا میزان انتشار دی‌اکسید کربن به ازای تولید برق و شدت انتشار دی‌اکسید کربن صنعت به عنوان دو شاخص معرفی شده است. در حالی که چنین شاخص‌هایی در روش‌های ارزیابی اهداف توسعه پایدار و شاخص عملکرد محیط زیستی وجود نداشته‌اند و از شاخص‌های مناسب‌تری نظیر نرخ رشد CO2، نرخ رشد CH4، تولید CO2 از پوشش زمین و… استفاده شده است.»
به گفته مسعود رضایی و الهه سلیمانی در شاخص‌های محیط زیستی مصوب مجمع تشخیص همچنین در زیر موضوع کمیت آب، درصد تنش آبی به عنوان یک شاخص معرفی شده و در توضیح آن آمده است که درصدی از مناطق کشور هستند که استفاده منابع آبی در آنجا بیش از حد صورت گرفته است. این در حالی است که از نظر نگارندگان این گزارش «در این شاخص این ابهام وجود دارد که منظور مساحت این مناطق بوده یا جمعیت مسکونی این مناطق؟ آیا قرار است تنش آبی به تفکیک مناطق مختلف تعیین شود؟ این مناطق قرار است به صورت استانی تعیین شود یا بر مبنای حوضه‌های آبریزی و آبخیزی؟»
در زیر موضوع کشاورزی بهره‌وری استفاده از کود آلی و شیمیایی به عنوان یک شاخص ارزیابی مجمع تشخیص معرفی شده است. این در حالی است که مسعود رضایی و الهه سلیمانی معتقدند «این شاخص بیانگر رشد بخش کشاورزی است. هر چند این موضوع به طور غیرمستقیم بر محیط زیست موثر است. در روش‌های ارزیابی عملکرد محیط زیستی جهانی به شاخص مدیریت پایدار نیتروژن توجه شده که می‌تواند جایگزین شاخص فوق شود.»
از نگاه نگارندگان این گزارش همچنین هر چند شاخص‌های محیط زیستی مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام به تبعیت از شاخص عملکرد محیط زیستی در سه سطح موضوع، زیر موضوع و شاخص روشی را پیشنهاد داده است اما فاقد وزن‌دهی مشخص برای شاخص‌های مربوطه است که رسیدن به نمره واحد را غیرممکن می‌کند.
جایگاه ایران در شاخص‌های محیط زیستی
مقایسه وضعیت محیط زیست ایران با برخی کشورهای منطقه می‌تواند تصویر بهتری به ما دهد. طی سال‌های 2006 تا 2022 جایگاه ایران در شاخص عملکرد محیط زیستی از رتبه 67 در سال 2020 به رتبه 133 در سال 2022 افت کرده است. در گزارش «بررسی شاخص‌های ملی و بین‌المللی سنجش عملکرد محیط زیستی و تحلیل جایگاه ایران» آمده است: «در زیرگروه کیفیت هوا در سه شاخص قرار گرفتن در معرض NOX، قرار گرفتن در معرض SO2 و قرار گرفتن در معرض CO ایران نمره و رتبه ضعیفی دارد. این در حالی است که بر اساس اطلاعات سیاهه انتشار در کلانشهرهای کشور، دو آلاینده ذرات گرد و غبار و اوزون عامل اصلی آلایندگی هستند و آلاینده‌هایNOX ، SO2 وCO در کلانشهرهای کشور غالباً در دامنه مجاز قرار دارند. این موضوع را شاید بتوان به عدم ارائه اطلاعات مناسب از طرف کشور در این باره نسبت داد. چنانکه در مورد شاخص قرار گرفتن در معرض NOX عملا نمره‌ای ثبت نشده است.»
ایران از نظر نرخ رشد شدت گازهای گلخانه‌ای هم وضعیت مناسبی ندارد و در رتبه ۱۷۱ قرار گرفته است که به نظر مسعود رضایی و الهه سلیمانی این تنزل رتبه را علاوه بر انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌توان به کاهش تولید ناخالص داخلی طی سالیان اخیر در کنار فقدان برنامه مشخص برای رفع این معضل دانست.
کمترین رتبه جهانی در مدیریت و بهره‌وری منابع
در شاخص رقابت‌پذیری پایدار جهانی دو عامل سرمایه طبیعی و بهره‌وری منابع به طور مستقیم با محیط زیست مرتبط است. نکته قابل تامل این است که برخلاف تصور عمومی ایران در زیرشاخص سرمایه طبیعی ایران رتبه نه چندان مطلوب ۱۰۱ را دارد که اگر آن را در کنار نمره 23.4 کشورمان در شاخص مدیریت و بهره‌وری منابع که کمترین نمره را در بین کشورهای جهان دارد بگذاریم به درکی کلی از وضعیت خود در این حوزه می‌رسیم. این گزارش در این باره می‌نویسد: «این مسئله بیانگر عدم توجه به مدیریت صحیح منابع در کشور ما است.»
گزارش «بررسی شاخص‌های ملی و بین‌المللی سنجش عملکرد محیط زیستی و تحلیل جایگاه ایران» با نگاهی به وضعیت ایران در تمام این شاخص‌ها نتیجه می‌گیرد: «در مجموع در شاخص های رقابت‌پذیری پایدار، سرمایه طبیعی، مدیریت و بهره‌وری منابع و شاخص عملکرد محیط زیستی نمره ایران کمتر از میانگین جهانی بوده اما در شاخص توسعه انسانی محیط زیستی وضعیت ایران بالاتر از میانگین جهانی قرار دارد.»
مسعود رضایی و الهه سلیمانی همچنین گرچه شاخص‌های محیط زیستی مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام را قدمی مثبت ارزیابی می‌کنند، با این حال آنها معتقدند: «باید با استفاده از تجربه‌های جهانی ارائه شده، روش ملی سنجش عملکرد محیط زیستی با شاخص‌هایی شفاف و سنجش‌پذیر ارائه شود. علاوه بر این لازم است سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری دیوان محاسبات و سازمان بازرسی کل کشور به طول سالانه بر اساس این روش ملی سنجش عملکرد، امتیاز محیط زیستی کشور را در بخش‌های مختلف برآورد و منتشر کند.»
نظر شما