به گزارش سلامت نیوز "جیاس" یا ثبت نظام های میراث کشاورزی مهم جهانی با هدف نگهبانی پویا و پایدار از این نظام‌ها، حفظ و حراست از فرهنگ، سبک زندگی، آداب و رسوم و زبان‌های بومی و محلی در سال ۲۰۰۵ از سوی "سازمان خواربار وکشاورزی ملل متحد (فائو)" شکل گرفت.
هدف از این ابتکار عمل، شناسایی، ثبت، حمایت پویا و حفاظت از نظام‌های کشاورزی در جهان بوده که در طول زمان به رغم تغییرات اقلیمی، شرایط اقتصادی و سایر شرایط برون زا، پایدار ماندند و تاب‌آوری داشته و نسل به نسل منتقل شده‌اند.
به گفته کارشناسان، ثبت جهانی نظام‌های میراث کشاورزی ایران در جیاس، به حمایت و توسعه این نظام‌ها برای ایجاد منافع و بهره‌مندی جوامع محلی کمک می‌کند. کاهش هزینه‌های کشاورزان و توسعه "گردشگری پایدار" با نگاه حفظ محیط زیست، نیز یکی از مزیت‌هایی است که با ثبت و معرفی نظام‌های کشاورزی به عنوان میراث جهانی کشاورزی به دست می‌آید.
همچنین به گفته رییس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی تاکنون ۷۴ نظام میراث کشاورزی جهانی در ۲۴ کشور ثبت شده که 3 مورد آن مربوط به ایران است. بر اساس مطالعات انجام شده، محصولاتی که نشان یا لوگوی جیاس را داشته باشند در بازارهای جهانی تا ۵ برابر قیمت به فروش می‌رسند.
ایران تا امروز با ثبت دو نظام کهن کشاورزی دیگر در زمینه "تولید انگور و فرآورده‌های آن در جوزان ملایر همدان" و "زراعت سنتی زعفران در روستای "سنو" منطقه گناباد استان خراسان رضوی" جیاس و کسب گواهینامه آن از سازمان فائو توانست رتبه چهارم جهانی را به طور رسمی از نظر تعداد به خود اختصاص دهد. همچنین در سال ۲۰۱۴ نیز موفق شد، نخستین ثبت نظام میراث کشاورزی جهانی مبتنی بر "قنات کاشان" را در جیاس در سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) انجام دهد.
در حال حاضر از نظر تعداد ثبت جهانی نظام‌های میراث کشاورزی، کشور چین با ۱۸ ثبت در مقام نخست و ژاپن و کره به ترتیب در رتبه‌های دوم و سوم جهانی قرار دارند.
یک کشور برای ثبت نظام کشاورزی‌اش به عنوان نظام میراث کشاورزی جهانی باید از محل 5 معیار ثابت کند که آن نظام کشاورزی جزو میراث کشاورزی جهان است. این پنج معیار شامل اثبات نقش آن نظام کشاورزی در امنیت غذایی و معیشتی منطقه مورد نظر و جامعه محلی؛ شکل‌گیری یک تنوع زیستی حول آن نظام کشاورزی؛ اثبات اینکه یک دانش فنی، بومی و سنتی است و می‌تواند با دانش نوین تلفیق شود؛ ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و دینی که برای جامعه محلی دارد و چشم‌انداز و ظرفیت‌های بالقوه آن نظام برای استفاده در گردشگری است. به عبارت دیگر یک نظام میراث کشاورزی جهانی باید بتواند ثابت کند که نظامی یکتا است و توانسته خود را در طول زمان حفظ کرده و سرپا نگه دارد.
باغستان کاندیدای ثبت جیاس
"باغستان سنتی قزوین یکی از کاندیداهای ثبت جیاس در فائو است که مراحل انتهایی آن در حال انجام است. حالا پروپوزال تهیه شده از سوی "انجمن توسعه حیات شهر" در دو مرحله مورد داوری گروه علمی فائو برای جیاس قرار گرفته و مورد پذیرش واقع شده است و در انتظار مراحل نهایی است.
مریم شهبازی، عضو هیات مدیره انجمن توسعه حیات شهر (باغستان سنتی قزوین) دانشیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در اینباره به "سلامت نیوز" گفت : نظام های کشاورزی مهم میراث جهانی (GIAHS) "جیاس" که در سال 2002 از سوی سازمان خواروبار جهانی (فائو) مطرح شده، مختص سیستم های کشاورزی است که ریشه در "دانش بومی" کشاورزی یک کشور داشته و با هدف تامین امنیت غذایی مردم و در سازگاری کامل با اکوسیستم منطقه، طراحی شده اند. تاکنون 5 نظام کشاورزی کشورمان به عنوان میراث مهم جهانی در فائو ثبت شده و 3 پیشنهاد دیگر نیز در دست بررسی است.»
او افزود: « ثبت جهانی به عنوان "جیاس" علاوه بر انجام وظیفه صیانت پایدار توسعه روستاها و افزایش درآمد روستاییان، تعاملات فرهنگی هدفمند را نیز افزایش می دهد. محصولاتی که نشان یا لوگوی "جیاس" را داشته باشند تا ۵ برابر قیمت در بازارهای جهانی به فروش می‌رسند.»
دو نظام کشاورزی که اخیرا برای ایران ثبت شده است تولید انگور و فرآورده‌های آن در "جوزان" ملایر همدان و زراعت سنتی زعفران در منطقه "گناباد" استان خراسان رضوی در روستای "سنو" است. "باغستان سنتی قزوین" نیز یکی از کاندیداهای ثبت جیاس در فائو است که مراحل انتهایی آن در حال انجام است.»
شکوه کرمانشاهانی، رئیس هیات مدیره "انجمن توسعه حیات شهر" و عضو هیات علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) در اینباره به سلامت نیوز می گوید:« "انجمن توسعه حیات شهر" از اسفند 1399 وارد فرآیند ثبت باغستان سنتی قزوین در فهرست نظام‌های ارزشمند کشاورزی جهانی (جیاس) در فائو شد و اقدام به تهیه پروپوزال کرد. این پروپوزال که در 180 صفحه به زبان انگلیسی و مطابق دستورالعمل فائو تهیه شده است، در دو مرحله مورد داوری گروه علمی فائو برای جیاس قرار گرفته و مورد پذیرش واقع شده است.»
او با اشاره به اینکه باغستان و پروپوزال آن مورد تحسین این تیم بین‌المللی قرار گرفته‌اند می گوید:« دبیرخانه جیاس در ایران در موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی-وزارت جهادکشاورزی- قرار دارد و "انجمن توسعه حیات شهر" در تعامل با سازمان جهادکشاورزی استان قزوین، این کار را به صورت داوطلبانه انجام داده است.»
تفاوت ثبت در جیاس و میراث فرهنگی
به گفته دکتر کرمانشاهانی آنچه که باید مورد توجه قرار بگیرد، تفاوتی است که ثبت در فهرست جهانی جیاس با ثبت در میراث فرهنگی دارد. گرچه در هر دو مورد، هدف از ثبت، حفاظت از آن چیزی است که واجد ارزش تشخیص داده شده است؛ اما در جیاس، اصل بر حفظ و ادامه حیات نظام تولید است و از طریق حفظ نظام تولید و کمک به رفع چالش‌های آن، معیشت و اقتصاد باغ داران و کشاورزان و خدمات اکوسیستمی و ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی باغستان، حفظ می‌شود.
رئیس هیات مدیره "انجمن توسعه حیات شهر" در ادامه می گوید:« علاوه بر این، با شناخته شدن باغستان و محصولات آن در سطح جهانی و امکان دریافت نشان بین‌المللی (برندینگ)، ارزش افزوده برای محصولات باغستان رقم می‌خورد. همچنین درآمدهای دیگری از جمله "گردشگری کشاورزی" به درآمدهای باغ داران افزوده می شود»
.
شیوه های پایدار در نظام های میراث کشاورزی
مائده سلیمی، اگرواکولوژیست و کارشناس مناظر میراث کشاورزی نیز دراینباره به سلامت نیوز گفت: « نظام های میراث کشاورزی که از تعامل بین انسان و طبیعت آغاز می‌شوند و از شیوه‌ای پایدار و برگرفته از خرد جمعی جوامع محلی سرچشمه گرفته اند، نظامی چندلایه و تکامل یافته هستند و ویژگی‌های خاص خود را دارند. از جمله اینکه این نظام ها هرکز تک-کشتی نیستند و از راه‌های متعدد برای تولید غذا استفاده می‌کنند. معمولا در کنار کشاورزی از پرورش دام یا مرغ و ماکیان هم بهره می‌برند.»
او افزود:« در کنار تولید، موضوع روابط اجتماعی و مراسم و آداب فرهنگی و از همه مهم تر "دانش بومی" است که مثال‌هایی بارز از شیوه مدیریت و بهره‌برداری پایدار انسان از منابع آبی، خاکی و تنوع زیستی هستند. در این نظام‌ها، حداکثر بهره‌برداری از منابع صورت نمی گیرد؛ بلکه به آینده خود می‌اندیشد تا این منبع را از دست ندهد و به نسل های آینده بسپارد. به عبارت دیگر هدف جیاس حفاظت پویا است.»
سلیمی با تاکید بر اینکه باغستان قزوین همه المان های جیاس را داراست و نمایانگر نبوغ انسانی است که در این منطقه زندگی می‌کرده است افزود:« پس از ثبت در فهرست جیاس، باغستان دارای یک شناسنامه بین‌المللی خواهد بود و می‌توان برای آن نشان جغرافیایی اخذ کرد و از این طریق جایگاه بهتری در بازارهای بین‌الملل پیدا خواهد کرد.»
او همچنین تاکید کرد که « "گردشگری کشاورزی" از دیگر مواردی است که مورد توجه قرار خواهد گرفت. از نمونه های قابل اشاره، باغ های گیلاس ژاپن و واحه سیوا در مصر است که هر دو تعداد زیادی گردشگر را جذب کرده اند.»
تضمین استفاده پایدار از منابع و تنوع زیستی
حامد احمدی، کارشناس ارشد منظر محیط نیز در اینباره به سلامت نیوز می گوید:« اگر بخواهیم سوال کنیم که چرا حفاطت از این سبک کشاورزی برای فائو مهم است، باید به آمار فائو مراجعه کنیم. طبق آمار فائو، این نوع کشاورزی تامین کننده غذا برای دو میلیارد انسان کره زمین است. از طرفی این سبک از کشاورزی، استفاده پایدار از منابع و تنوع زیستی را تضمین می کند.»
او افزود:« اهداف جیاس در درجه اول شناسایی و معرفی این نظام های کشاورزی در سطح جهانی است و در درجه بعدی رفع چالش های آنها و رفع موانع تولید هست. هدف این است که نظامی که تاریخ طولانی تاب‌آوری داشته است، با کمک نهادهای دولتی و حمایت های بین المللی، پویایی خود را حفظ و ترمیم کند. هدف دیگر جیاس، ترویج این نوع از کشاورزی به انگیزه جلوگیری از تغییرات اقلیمی و حفظ منابع به صورت پایدار است. نمونه هایی از این دست در ایران "زعفران گناباد" و "انگور ملایر" است. از نمونه های خارجی می توان به برنجکاری پلکانی در چین و باغهای چای ژاپن اشاره کرد.»
اهمیت تنوع زیستی باغستان
مریم شهبازی، دانشیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در ادامه می گوید:« تنوع ژنتیکی در اکوسیستم های کشاورزی با تاثیر مثبت روی روابط اکولوژیکی، نقش مهمی در پایداری و تعادل این اکوسیستم ها ایفا می کند که امنیت غذایی و معیشتی انسان به آن وابسته است. هرچه تنوع ژنتیکی و گونه ای در سیستمی بالاتر باشد، اکوسیستم از شرایط خودتنظیمی بیشتری برخوردار خواهد بود.»
او تاکید می کند:« از دیگر خدمات اکوسیستمی تنوع زیستی حفظ خاک، ذخیره آب و جلوگیری از سیل است. مشخصه سایت های میراث جهانی کشاورزی (جیاس)، تنوع زیستی و سیستم تولید قابل توجه آنهاست که به کمک دانش عمیق و شیوه‌های سنتی طی قرن‌ها با بهره‌گیری از خدمات اکوسیستمی در شرایط اقلیمی و محیطی خاص مدیریت شده اند. سایت‌هایی که به عنوان میراث جهانی کشاورزی در فائو ثبت می شوند شاهدی بر خلاقیت و نبوغ مردم در مدیریت کارآمد منابع، حفظ تنوع زیستی و پویایی اکوسیستم همزمان با بهره برداری پایدار از آنها هستند. اصلی ترین محور این سیستم های جیاس، تنوع زیستی کشاورزی غنی از گونه‌های بومی و محلی متحمل به شرایط محیطی (به خشکی، آفات و غیره) آنهاست.»
شهبازی با اشاره به باغستان سنتی قزوین به عنوان کاندیدای ثبت میراث جهانی کشاورزی (جیاس) می گوید:« باغستان سنتی قزوین دارای منابع ژنتیکی متنوع و با ارزشی است که با نیاز آبی کم، بازده اقتصادی خوبی دارند. این ارقام در طول بیش از هزارسال براساس کمیت و کیفیت میوه و نیز سازگاری با شرایط منطقه توسط باغ داران انتخاب شده‌اند. دشت قزوین را با تابستان‌های طولانی، خشک و نسبتاً گرم و رطوبت کم، می توان در زمره مناطق نیمه‌خشک ایران قرار داد.»
به گفته دانشیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، در باغستان سنتی قزوین، حدود 100 رقم محلی از درختان پسته، بادام، انگور، زردآلو، گردو وجود دارد که نیاز آبی این درختان به طور معمول فقط با یک یا دوبار آبیاری سالیانه به روش سیلابی تامین می‌شود. برخی از ژنوتیپ ها، کلون ها و واریته هایی هستند که فقط در باغستان یافت می شوند و قرن هاست که در آنجا زندگی می کنند. بیشترین منطقه تحت پوشش باغات حاصلخیز باغستان، پسته است و پس از آن درختان انگور، گردو و بادام قرار دارند. تقریباً 10 درصد آنها بیش از 700 سال و 40 درصد آن بیش از 100 سال قدمت دارند.»
شهبازی می افزاید:« نگهداری تنوع ژنتیکی موجود باغستان به دلیل سازگاری مناسب در این منطقه، بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا ضمن ارزش اقتصادی و اکولوژیکی، از این ژنوتیپ ها می توان به عنوان یک منبع ژنتیکی بسیار غنی در برنامه های اصلاحی گونه های باغی استفاده کرد.»
نظر شما