به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه پیام ما، «کیومرث سفیدی»، استاد گروه علوم و مهندسی جنگل دانشگاه محقق اردبیلی، پدیدهٔ خزان را یک پدیدهٔ کاملاً مرتبط با دما می‌داند. به‌گفتهٔ او، خزان درختان در جنگل به این معناست که برای فصل سرما آماده می‌شوند و این یک مکانیزم پیچیدهٔ فیزیولوژیک است. «وقتی دمای هوا برای چندین شب به زیر صفر می‌رسد و این روند پایدار می‌ماند، این هشدار به درخت داده می‌شود که باید محتوای آبی که در برگ‌ها و تنهٔ درخت است کاهش یابد. به همین منظور برگ‌های درخت برای کاهش آب و جلوگیری از یخبندان زمستانه شروع به ریختن می‌کند، ضمن آنکه غلظت شیرهٔ نباتی افزایش می‌یابد.»

«تغییراقلیم» را می‌توان یکی از دلایل گرمایی دانست که در سال جاری با آن مواجهیم. از نظر این استاد جنگل اثرات گرما در میان‌بند جنگل‌های شمال و به‌ویژه نزدیک به مرزهای رویشی، خود را بیشتر نشان داده است. همین موضوع سبب شده که درختان پیام خزان را دریافت نکنند. «این اتفاق یکی از رویدادهای مرتبط با تغییراقلیم است که در کشور ما در حال رخ دادن است و علی‌رغم اینکه بارها درباره‌اش هشدار داده بودیم، مسئولان آن را قبول نمی‌کردند و نمی‌پذیرفتند. منتها الان شواهد زیادی است که تغییراقلیم در کشور ما رخ داده است.»

آیا خزان دیررس تأثیری در طغیان آفات و بیماری‌ها خواهد داشت. کیومرث سفیدی یکی از پیامدهای تغییراقلیم را در مشاهدهٔ سوسک‌های چوبخوار و افزایش جمعیت آنها در آلمان می‌داند. «حشرات نیز به خواب زمستانه می‌روند، با گرم شدن هوا لارو از شفیره خارج می‌شود و شروع به تغذیه از برگ درختان می‌کند. تغییراقلیم باعث می‌شود زمان تخم‌گذاری به‌هم بریزد. علاوه‌برآن، عوامل کنترل‌کنندهٔ آفات و بیماری‌ها که شامل دشمنان طبیعی و … بودند، براساس چرخهٔ زیستی سابق عمل می‌کند که همین امر اختلالاتی در پی دارد و درنهایت جنگل‌های ما را تهدید می‌کنند.»

او به نتایج یک پژوهش استناد می‌کند. «یکی از اساتید دربارهٔ بیماری زغالی که یک بیماری ویروسی است و شایع شده، تحقیق کرده است. پیشتر در کشورمان درختان راش دچار این بیماری نمی‌شدند و آن را روی بلوط و ممرز می‌دیدیم. اما اخیراً روی راش هم شاهد بیماری‌ زغالی هستیم که نشان‌دهندهٔ تغییراقلیم است.»

به‌گفتهٔ سفیدی، علاوه‌بر این بیماری‌ها در غرب کشور که اقلیم مدیترانه‌ای و نیمه‌مدیترانه‌ای دارند نیز تشدید رویدادهایی نظیر آتش‌سوزی را شاهد خواهیم بود.

افزایش طول مدت رشد درختان

«حبیب زارع»، استادیار مهندسی‌ منابع‌ طبیعی مؤسسهٔ تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و رئیس باغ گیاه‌شناسی نوشهر، نسبت به شرایطی که امسال شاهد آن هستیم،‌ چندان بدبین نیست. «امسال برودت دیرتر اتفاق افتاده،‌ شرایط زمستانی ایجاد نشده و درختان به فعالیت حیاتی خود ادامه می‌دهند و طول مدت رشد افزایش یافته است.» به‌گفتهٔ او، هر گیاهی برای رشد به گرما و رطوبت نیاز دارد و به میزان تأمین این دو عامل، طول مدت رشد افزایش می‌یابد. آنچه امسال هم اتفاق افتاده، گرچه به تغییراقلیم مربوط می‌شود، اما اثرگذاری آن طی یکسال نخواهد بود.

او دلایل ۹۷ تا ۹۸ درصد آتش‌سوزی‌ها را عامل انسانی می‌داند. «در موارد محدودی گرم شدن بیش از حد باعث آتش‌سوزی طبیعی می‌شود. بااین‌حال، کار خدا را نمی‌شود پیش‌بینی کرد. ما امسال پاییز بسیار پربارانی داشتیم‌، در این باره که این گرما چه تأثیری بر سال آینده خواهد داشت، گرچه علم آمار کمک‌کننده است، اما بازهم در حد گمانه‌زنی است و نمی‌شود براساس آن برای جنگل‌های شمال نسخه پیچید.»

مهاجرت توده‌های جنگلی به بالادست با افزایش دما

«وحید اعتماد»، دانشیار مدیر گروه جنگلداری و اقتصاد جنگل دانشگاه تهران، خزان دیررسی را که در جنگل‌های ایران شاهد هستیم، یک پدیدهٔ منحصربه‌فرد می‌داند. «گاهی شاهد بودیم که در یک سال توسکا به‌عنوان تقریباً آخرین درختی که خزان و اولین درختی که سبز می‌کند، ۱۵ تا ۲۰ روز دیرتر خزان کرده باشد، اما وضعیت امسال متفاوت است.»

همین منحصربه‌فرد بودن وضعیت است که به‌گفتهٔ اعتماد، پیش‌بینی طغیان آفات و امراض را دشوار می‌کند. «به‌واسطهٔ شرایط رویشی طول دورهٔ رویش افزایش می‌یابد و چون الان درختان با کمبود آب مواجه نیستند، مشکل خاصی به‌نظر نمی‌رسد. اما اینکه آفات و امراضی گسترش یابد، باید منتظر حوادث اقلیمی یا اتفاقات بعدی باشیم.»

این استاد جنگل البته تأثیر گرمای هوا روی حشرات را مهم می‌داند.‌ «حشرات داخل ترک درختان و … تخم‌ریزی می‌کنند. وقتی شرایط اقلیمی‌ خوب باشد، ممکن است پروانه‌ها و کرم‌ها زودتر بیرون بیایند و با یک سرمای شدید جمعیتشان کاهش یابد، اما از نظر رویش درختان فکر نمی‌کنم مشکل خاصی باشد، زیرا درختان در حداقل شرایط زیستی هستند.»

به‌گفتهٔ اعتماد، آنچه مهم است سرمای شبانه است، روزهای زمستانی معمولاً هوا چندان سرد نمی‌شود و سرمای شبانهٔ خزان را به‌همراه دارد. «گرم بودن شب‌های زمستانی باعث شده است بسیاری از گونه‌ها خزان نکنند. به صنوبرها که نگاه کنید می‌بینید گرچه خیلی از برگ‌ها زرد شده، ولی تعدادی از برگ‌ها همچنان سبز است. درواقع، میزان سرمای شبانه در برخی مناطق مانند کرج یا شمال کشور به‌اندازه‌ای اتفاق نیفتاده که گیاه به خواب کامل برود.»

زمانی که درخت از نظر فیزیولوژیک به خواب نمی‌رود، یعنی فرآیند رشد ادامه دارد؛ اما این استاد دانشگاه چنین فرآیندی را حداقلی می‌داند که درنهایت تأثیر قابل‌توجهی هم نخواهد داشت. «در دههٔ گذشته یک‌بار شاهد بودیم توسکا تقریباً تا دی‌ماه و نزدیک بهمن برگ داشت. درحالی‌که توسکا آخرین درخت سبز جنگل در پاییز و اولین درخت سبز در بهار است. بااین‌حال، چون این فرآیند تنها یک سال اتفاق افتاد، تأثیر منفی قابل‌توجهی نداشت.»

اگر گرمای تابستانه افزایش یابد و سرمای زمستان نیز روند کاهشی داشته باشد، از نظر اعتماد ریتم حیاتی درختان تغییر خواهد کرد و آنها به این تحول طبیعت پاسخ خواهند داد. «در تابستان زمانی که گرما از حدی می‌گذرد، درختان هم مانند انسان‌ها تنفسشان فزونی یافته و رشدشان کم می‌شود و برخی درختان هم از بین می‌روند. این موضوع در درجه حرارت خیلی پایین هم این اتفاق می‌افتد. علاوه‌براین، با ادامهٔ روند گرما شاهد تغییر جابه‌جایی تودهٔ درختان از جلگه به‌سمت ارتفاعات بیشتر را شاهد خواهیم بود. به‌عنوان مثال راش که گونه‌ای سرمادوست است، نمی‌تواند گرما را تحمل کند و به‌سمت ارتفاعات بالاتر گرایش پیدا می‌کند؛ ولی هنوز این موضوع حاد نشده است.»

این استاد دانشگاه معتقد است در برابر استرس خشکی نیز همین روند ادامه پیدا می‌کند. «گیاهان یا سرماپسندند یا گرماپسند یا حد واسط. بلوط گرمادوست است، ما تا ارتفاع هزار و ۸۰۰ متر، بلندمازو را داریم و در ارتفاعات بالاتر بلوط اوری جایگزین بلندمازو می‌شود. اگر سرما زیاد شود، دامنهٔ گسترش حضور گونهٔ بلندمازو به‌سمت پایین‌تر می‌آید و درختانی که تحمل ندارند، از بین می‌روند. در این شرایط گونهٔ بلوط اوری به‌سمت مناطقی با ارتفاع کمتر گرایش پیدا می‌کند. زمانی هم که گرما زیاد می‌شود، روند معکوس اتفاق می‌افتد.»

آنچه در سال ۱۴۰۲ اتفاق افتاده، به‌نظر اعتماد چندان حاد نیست که چنین تغییراتی را شاهد باشیم. «درخت عرعر گرماپسند است و وقتی همهٔ درختان سبز می‌کنند، سبز می‌شود. این گونه در پاییز هم جزو اولین درختان خزان‌کننده است. الان می‌بینم درخت افرا هم جوانه زده یا در دانشکدهٔ منابع طبیعی کرج برخی برگ‌های عرعر درآمده است و سبز شده، درحالی‌که این واکنش نرمال نیست. درختان ازگیل یا برخی درختان میوه‌دار هم به گرما واکنش نشان داده‌اند و به‌نوعی ساعت بیولوژیک آنها به‌هم خورده است. البته این دربارهٔ همهٔ درخت‌هایی از یک گونه صادق نیست. ما تفاوت فردی بین افراد درون‌گونه‌ای داریم که برخی به درجه حرارت و سرما پاسخ می‌دهند. بنابراین، حتی در همین شرایط هم اکثر عرعرها کاملاً در خواب و در خزان کامل هستند، ولی یکی-دو درخت چنین عکس‌العملی نشان داده‌اند.»