عمده‌ترین سیل‌هایی که در این دهه در کشور رخ داده‌اند، از مناطق کوهستانی سرچشمه گرفته‌اند. این مطلب نشانگر این واقعیت است که جنگل‌های کوهستانی کشور به‌علت عدم توجه،‌ رهاشدگی و و سایر عوامل تخریب‌کننده، فاقد پتانسیل‌های کافی برای جذب آب‌های حاصل از بارندگی‌های شدید هستند.

جنگل‌های کوهستانی اساسی‌ترین نقش را در پایداری آب‌وهوا و تنظیم جریان‌های آبی ایفا می‌کنند. بخش اعظم جنگل‌های کوهستانی در ارتفاعات پرشیب و صخره‌ای قرار دارند. مشخصۀ بارز و منحصربه‌فرد این جنگل‌ها رابطۀ تنگاتنگ بین رویشگاه و پایگاه آنها است. این منابع جنگلی از اکوسیستم بسیار پیشرفته‌ای برخوردارند که می‌توان به‌آسانی آنها را در زمرۀ جنگل‌های کلیماکس به‌شمار آورد.

اکثر قریب به اتفاق این منابع بر روی خاک‌های فقیر و کم‌عمق مستقرند. رابطۀ منظم و پیچیدۀ بین عوامل مختلف آب‌وهوایی باعث استقرار درختان، درختچه‌ها و سایر گیاهان متنوع شده است. میکروکلیمای حاصل از وجود این گیاهان ایجاد شرایط مناسب را برای یک هم‌زیستی تعادل‌یافته بین عناصر تولیدکننده، مصرف‌کننده و تغییردهنده فراهم می‌کند. این تعادل باعث پایداری، استمرار تولید و ارتقای چشمگیر فون و فلور در این منابع است. دینامیک فعال این جنگل‌ها باعث به‌وجود آمدن زمینه‌های مناسب برای استقرار زادآوری طبیعی، رشد نهال و درختان است. نقش این جنگل‌ها در ممانعت از فرار ابرها و فراهم آوردن شرایط لازم به‌منظور افزایش بارندگی‌های سالانه اهمیت آنها را در تغییر اقلیمی کاملاً محرز کرده است.

این جنگل‌ها مانند سایر اکوسیستم‌های طبیعی، منابعی زنده با کارکردهای مختلف هستند که به‌نوبۀ خود دارای نقاط قوت و نقاط ضعف هستند.

نقاط قوت جنگل‌های کوهستانی شامل کارکردهای روزانۀ این منابع، مانند اثرات آنها بر اقلیم، حفاظت خاک، جذب به‌موقع آب‌های حاصل از بارندگی‌ها، ممانعت از طغیان رودخانه‌ها، سیلاب‌ها، جلوگیری از وقوع بهمن، تولید چوب، ایجاد ایستگاه‌های مناسب جهت حیات‌وحش، جاذبه‌های گردشگری توام با ورزش‌های زمستانی و بالاخره ساختن شرایط مناسب زندگی با ثبات در ارتفاعات بالا، میان‌بند، پایین‌بند، دشت‌ها و غیره است.

دربارۀ نقاط ضعف جنگل‌های کوهستانی نیز می‌توان گفت این جنگل‌ها معمولاً در ارتفاعات بالا بر روی شیب‌های تند، صخره‌ای و برخی از زمین‌های رانشی (لغزشی) با خاک‌های کم‌عمق و فقیر قرار دارند. وقوع برف‌های سنگین موجب شکستگی سر و شاخۀ درختان، ایجاد بهمن، رانش زمین، از دست رفتن خاک، لغزش و ریزش کوه‌ها توام با آسیب‌پذیری جامعۀ گیاهی در آنها می‌شود. شرایط آب‌وهوایی نامساعد با دورۀ رویشی کوتاه‌مدت موجب رشد سالانۀ ناچیز درختان است و چرای مفرط دام توام با حضور فعال حیات‌وحش باعث از بین رفتن زادآوری طبیعی و عدم استقرار نهال در آنها شده است. اکثر درختان این عرصه‌ها پیر، فرتوت، زخمی‌شده، توخالی، قارچ‌زده و دارای تاجی تنک‌شده هستند. این اتفاقات موجب می‌شود بیشترین حجم درختان شکسته و افتاده در عرصه‌های این جنگل‌ها مشاهده شود.

شرایط نامناسب توپوگرافی و اقتصادی نبودن برداشت چوب از این جنگل‌ها موجب شده بخش عمدۀ این منابع در زمرۀ جنگل‌های حفاظتی غیرقابل بهره‌برداری و یا حفاظتی با حداقل بهره‌برداری ارزشگذاری شوند و عملاً کمترین دخالت‌های جنگل‌شناسی در آنها انجام شود.

جنگل‌های کوهستانی گرچه از حساسیت شدیدی نسبت به تغییراقلیم برخورداند، اما خود وظایف سنگینی را نیز در تقلیل اثرات نامساعد تغییرات آب‌وهوایی به‌عهده دارند. آنها مشابه سقف خانه‌ای هستند که مانع تخریب خانه توسط آب می‌شوند. درحقیقت، این جنگل‌ها می‌توانند مانند سقف خانه مسیر آب‌های بارانی را تغییر دهند، آنها را به عمق زمین هدایت کنند و به این وسیله مانع از جاری شدن سیلاب شوند.

ایران کشوری است کوهستانی و سطح گسترده‌ای از جنگل‌های آن در مناطق پرشیب کوهستانی قرار دارند. اکثر این منابع، جنگل‌های طبیعی تخریب‌شده‌ای هستند که به‌علل مختلف، پایداری آنها با مخاطرات شدید مواجه شده است. عمده‌ترین سیل‌هایی که در این دهه در کشور رخ داده‌اند از مناطق کوهستانی سرچشمه گرفته‌اند. این مطلب نشانگر این واقعیت است که جنگل‌های کوهستانی کشور به‌علت عدم توجه، رهاشدگی و سایر عوامل تخریب‌کننده، فاقد پتانسیل‌های کافی برای جذب آب‌های حاصل از بارندگی‌های شدید هستند. ازاین‌رو، در شرایط ناپایدار کنونی نیاز مبرمی ‌به دخالت‌های احیایی و پرورشی دارند. این دخالت‌ها پتانسیل‌های موجود در آنها را افزایش داده و شرایط را برای استواری و استمرار تولید فراهم می‌کنند.

مهمترین اقدام ضروری برای احیای این منابع جنگلی تهیه و اجرای طرح‌های جنگلداری با اهداف مختلف حفاظت، توسعه، احیا، پرورش و بهره‌برداری است. اجرای چنین طرح‌هایی زمینه‌های استقرار و استمرار تولید کمی و کیفی فون و فلور اکوسیستم‌ها را فراهم و به‌تدریج درختان را پایدار می‌کنند و جنگل‌ها را به‌سمت‌وسوی ناهمسالی ناهمگونی توام با تنوع گونه‌ای سوق می‌دهند.

سرریز شدن درختان شکسته و افتاده در سیلاب

به‌منظور دستیابی به اهداف طرح‌های احیایی جنگل‌های کوهستانی در گام نخست به اطلاعات آماری جامع از وضعیت گذشته و حال آنها نیاز داریم. با توجه به اطلاعات جمع‌آوری‌شده و شیوۀ اجرایی دانش پیشرفتۀ جنگل‌شناسی نزدیک به طبیعت، تدابیر مناسبی جهت دستیابی به اهداف موردنظر اتخاذ می‌شوند. در چنین مواردی یکی از امکانات مهم، وجود جادۀ جنگلی مناسب است. جاده‌های جنگلی شاهرگ حیاتی جنگل‌ها هستند و ساختن آنها امری الزامی‌ است. این جاده‌های جنگلی اگر به‌نحو صحیح طراحی، ساخته و نگهداری شوند، می‌توانند به‌عنوان ابزاری مهم برای رسیدن به عمق این جنگل‌های صعب‌العبور، مورد استفاده قرار گیرند. شبکۀ جاده‌ای متراکم و منظم امکان اجرایی شدن تدابیر حفاظتی-حمایتی مانند عملیات پرورشی، احتمالاً جنگل‌کاری، تدابیر پیشگیری و مبارزه با آتش‌سوزی، حمل دام از ییلاق به قشلاق و ممانعت از چرای بین‌راهی، خارج کردن حجم قابل ملاحظه‌ای از چوب‌های شکسته، افتاده و عملیات پرورشی مازاد بر نیاز اکوسیستم را فراهم کنند.

خروج حجم زیادی از این درختان ریشه‌کن‌شده و افتاده در جنگل از منظر اکولوژی و اقتصادی ‌امری ضروری است. حدود ۲۵ درصد حجم سرپای جنگل‌های هیرکانی درختان ریشه‌کن‌شده، شکسته و افتاده هستند. بیشترین حجم از این درختان افتاده در همین جنگل‌های کوهستانی هستند که با طغیان هر سیلابی به پایین آورده می‌شوند و خسارت‌های عمده‌ای وارد می‌کنند.

تجاربی که در شرکت FTB در مورد دلایل اصلی طغیان رودخانه‌های «یانگ تسه و رودخانۀ زرد» در سال ۱۹۹۸ در کشور چین داشتم، نشان می‌دهند علت اصلی طغیان آب این دو رودخانۀ عظیم تنها بهره‌برداری‌های نامتناسب به شیوه‌های کلاسیک (قطع یکسره، تدریجی، تدریجی پناهی و فمل اشلاگ) نبوده است، بلکه جاده‌سازی‌های غیرعلمی ‌و نامناسب در ارتفاعات، بسته شدن مسیر آب رودخانه‌ها به‌وسیلۀ درختان افتاده، بهره‌برداری از معادن شن کف رودخانه‌ها، وجود پل‌های کوتاه و … بیشترین تأثیر را در افزایش شدت تخریب این سیلاب‌ها داشتند. حمل مقدار زیادی از تنه‌های درختان ریشه‌کن‌شده، شکسته و افتاده در عرصه‌های جنگل‌های کوهستانی توسط آب، موجب بسته شدن دهانه‌های پل‌ها، مجاری سیلاب‌ها و شدت بخشیدن به خسارت حاصل از این سیلاب‌ها بودند. اتفاقاتی که تقریباً همه‌ساله در جنگل هیرکانی و سایر نقاط کشور نیز رخ داده و خسارات زیادی وارد کرده است.

جاده‌های جنگلی اگر به‌درستی طراحی ساخته و نگهداری شوند، یکی از مهمترین وسیله‌های موردنیاز به‌منظور حفظ و توسعۀ گستردۀ جنگل‌ها توام با بهره‌برداری‌های اکولوژیکی، اقتصادی از کارکردهای جنگل و توسعۀ اکوتوریسم خواهند بود. بااین‌حال، چنانچه در ساخت و نگهداری این جاده‌ها دقت لازم به‌عمل نیاید، خود به یکی از عوامل فاجعه‌بار در طبیعت مبدل می‌شوند.

امروزه با توجه به علم مهندسی جنگل، ساختن جاده‌های جنگلی در مناطق مسطح و کم‌شیب با بارندگی‌های کم‌وبیش ملایم چندان دشوار به‌نظر نمی‌رسد. اما ساختن همین جاده‌ها در مناطق پرشیب صخره‌ای جنگل‌های کوهستانی آن‌هم با زمین‌های رانشی لغزشی، کاری بسیار مشکل و نیازمند تخصص و تجارب گسترده است. به کار بردن ماشین‌آلات سنگین مانند بولدوزر توام با عملیات انفجاری سنتی به‌منظور سنگ‌شکن که در اکثر کشورهای درحال توسعه کماکان امری معمولی است، موجب آسیب زدن بیشتر به درختان پایین جاده‌ها می‌شود.

اختلاف زیادی بین ساختن جاده‌های کوهستانی و جاده‌های جنگلی کوهستانی وجود دارد. در جاده‌های کوهستانی ریختن سنگ‌ها در پایین‌دست جاده، موجب مشکلات عمده‌ای نمی‌شوند، اما در جنگل‌های کوهستانی استقرار و استمرار تولید جنگل منوط به ثبات عرصه‌های پایین‌دست همین جاده‌ها است. درختان و درختچه‌های پایین این جاده‌ها، آیندۀ جنگل را در سال‌های پیش رو به‌عهده دارند. هرگونه آسیب رساندن به این درختان، زخمی‌شدن تنۀ آنها در اثر سنگ‌خوردگی باعث ورود قارچ‌ها و سایر عوامل بیماری‌زا می‌شود و آیندۀ این نهال‌ها و درختان را با خطرات جدی بیماری‌های قارچی مواجه می‌کنند. علاوه‌براین، ریزش این سنگ‌ها به پایین جاده خود باعث از دست رفتن بخش گسترده‌ای از عرصۀ جنگلی نیز می‌شود.

بیشترین سیلاب‌ها از ارتفاعات بلند کوهستان‌ها سرچشمه می‌گیرند. اتخاذ تدابیری مناسب به‌منظور ممانعت از جاری شدن سیلاب‌ها در این مناطق، امری ضروری است. استقرار زادآوری‌های متنوع طبیعی و پوشش گیاهی می‌توانند زمینه‌های مناسبی برای جذب آب‌های حاصل از بارندگی‌ها فراهم کنند و مانع جاری شدن سیلاب‌ها شوند.

دخالت‌های احیایی پرورشی به‌شیوۀ جنگل‌شناسی نزدیک به طبیعت، موجب افزایش پتانسیل‌های جنگل‌ها، جوان شدن تدریجی توده‌های جنگلی، تنوع گونه‌ای و ناهمسالی توام با ساختاری شدن جنگل‌ها را فراهم می‌کنند. در کنار آن هرگونه دخالت در عرصه‌های جنگلی نیازمند دستیابی آسان به عرصه‌های جنگلی است. جاده‌های جنگلی امکان رسیدن به عمق جنگل‌ها برای خارج کردن چوب‌های ریخته‌شده و اجرای تدابیر حفاظتی و غیره را فراهم می‌کنند.

کشور ایران همه‌ساله با مشکلات ناشی از خطرات سیلاب‌ها، بهمن، ریزش کوه‌ها، از دست رفتن حجم زیادی از خاک‌های جنگلی و … مواجه است. در این شرایط لازم است هرچه سریع‌تر اقدام‌های مناسب به‌منظور تهیه و اجرای طرح‌های جنگلداری با اهداف توسعه، احیا و پرورش جنگل‌های کوهستانی اجرایی شود. این فعالیت‌ها ضروری و اجتناب‌ناپذیر هستند و باید در صدر مسائل و مشکلات سازمان منابع‌طبیعی کشور قرار گیرند.