به گزارش سلامت نیوز، صبح نو نوشت: در طول این سال‌ها در مورد ماهیت و چرایی این رخداد بحث‌ها و اظهار نظرهای مختلفی شده و وقوع آن به کشند قرمز، رشد جلبک دونالیلا، افزایش فعالیت آرتمیا و رشد باکتری نسبت داده شده است. این اظهار نظرها تا جایی ادامه داشته که قرمز شدن آب دریاچه ارومیه به بهبود وضعیت آن تعبیر شده است. در این بین آنچه از نظر علمی جای تأمل دارد آن است که هر یک از عوامل ذکر‌شده در شرایط کاملاً متفاوت اکولوژیکی رخ می‌دهد. لذا این نوشته سعی دارد با بررسی اجمالی هر یک از دلایل فوق توضیح علمی برای این پدیده در دریاچه ارومیه ارائه دهد.

کشند قرمز (Red Tide)

کشند قرمز پدیده‌ای است که رشد و ازدیاد گونه‌های خاصی از دینوفلاژله ها (که دارای رنگدانه های قرمز و صورتی هستند) سبب تغییر رنگ آب به رنگ قرمز می‌شوند. دو عامل اصلی، دمای مناسب برای رشد و حضور مواد آلی دلیل ازدیاد دینوفلاژله ها به حساب می‌آیند. با توجه به لیست میکروارگانیسم‌های دریاچه ارومیه هیچ گونه‌ای از دینوفلاژله ها از این دریاچه گزارش نشده است که بتوان سرخ شدن دریاچه را به کشند قرمز که منحصراً به دلیل رشد و تکثیر دینوفلاژله هاست، نسبت داد. از طرف دیگر کشند قرمز در شرایط مساعد زیست محیطی رخ می‌دهد که با در نظر گرفتن وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه در یک دهه گذشته (حتی با فرض حضور دینوفلاژله های در دریاچه ارومیه) چنین شرایطی برای رشد و تکثیر آنها که بتوانند رنگ آب را تغییر دهند، مهیا نبوده است و اصولاً در این مقطع زمانی نسبت دادن قرمز شدن آب دریاچه ارومیه به پدیده کشند قرمز پایه علمی ندارد.

افزایش فعالیت آرتمیا

همزمان با قرمز شدن آب دریاچه ارومیه، آن هم در زمانی که این دریاچه با بحرانی‌ترین شرایط زیست محیطی خود دست به گریبان است، افزایش فعالیت آرتمیا یکی از دلایل سرخی آب عنوان شده است!  اساساً آرتمیا در شرایط نامساعد که با کاهش اکسیژن آب همراه است برای جذب حداکثری اکسیژن به تولید هموگلوبین اقدام می‌کند. این موضوع سبب می‌شود تا رنگ آرتمیا به واسطه تولید هموگلوبین قرمز شود. ذکر« افزایش فعالیت آرتمیا» به عنوان دلیل قرمز شدن آب دریاچه حکایتی است از یک تناقض علمی. در شرایطی که خشکسالی بر دریاچه ارومیه حاکم شده و بخش بزرگی از جمعیت آرتمیا به دلیل افزایش شوری از بین رفته است تا جایی که به ندرت می‌توان آرتمیای زنده در دریاچه ارومیه یافت، افزایش فعالیت آرتمیا به عنوان دلیل قرمز شدن دریاچه هیچ توجیهی ندارد. از طرفی منظور از عبارت «افزایش فعالیت آرتمیا» به خودی خود گنگ و نامفهوم است. اگر مقصود افزایش تعداد آرتمیا یا تخم آرتمیا و یا حضور نوزادان (لارو) قرمز باشد در شرایط نامساعدی که دریاچه با آن روبه‌روست چنین افزایشی غیر ممکن است. آرتمیا در اواسط دهه هفتاد شمسی که دریاچه ارومیه در شرایط مطلوبی به‌سر می‌برده، بیشترین تعداد را داشته است ولی در آن سال‌ها هرگز قرمز شدن آب دریاچه مشاهده نشده است؛اما اگر منظور افزایش تولید هموگلوبین در آرتمیاست، با تراکم ناچیزی که آرتمیا در شرایط فعلی دارد قادر نیست رنگ پهنه وسیعی از آب دریاچه را تغییر دهد.

شکوفایی جلبک دونالیلا

بر اساس نتایج تحقیقی که در تابستان 1389 صورت گرفته است در نمونه‌های آب دریاچه ارومیه که همزمان با قرمز‌شدن آب تهیه شده بود، دو فرم مختلف از جلبک دونالیلا مشاهده شده است: دونالیلا با رنگدانه سبز (با تراکم بالا) و دونالیلا با رنگدانه قرمز (با تراکم کم.) اگرچه جلبک‌های سبز به دلیل دارا بودن رنگدانه های سبز به این نام خوانده می‌شوند، ولی حاوی رنگدانه های دیگری نیز هستند که در شرایط عادی از تراکم کمی در سلول جلبک برخوردارند. مطالعات نشان می‌دهد که در شرایط نامساعد محیطی جلبک‌های سبز قادر به افزایش رنگدانه های قرمز بوده که بیشتر نقش حفاظتی دارند. با توجه به اثبات حضور جلبک‌های دونالیلا با رنگدانه قرمز دردریاچه ارومیه، می‌توان قرمز شدن آب دریاچه را به وجود این دسته از جلبک‌ها نسبت داد اما از آنجایی که جلبک‌ها برای تکثیر و بقا نیاز به شرایط مساعد اکولوژیکی دارند و از طرفی با توجه به تراکم کم دونالیلا با رنگدانه قرمز، نمی‌توان انتظار داشت که این جلبک سهم قابل توجه ای در پدیده قرمزشدن دریاچه داشته باشد.

آرکی‌ها (Archaea)

آرکی‌ها (باستانیان) که درگذشته به عنوان گروهی غیرعادی از باکتری‌ها رده بندی می‌شدند، دسته‌ای مستقل از میکروارگانیسم‌ها هستند. یکی از ویژگی‌های منحصر به‌فرد آرکی‌ها توانایی آنها در تحمل شرایط سخت زیست محیطی مانند دمای بالا و شوری بالاست.  دریاچه ارومیه یکی از ذخیرگاه های ژنتیکی مهم آرکی‌ها به‌حساب می‌آید به‌طوری‌که تاکنون هفت جنس از آنها در این دریاچه شناسایی شده است که بی شک تحقیقات تکمیلی در خصوص شناسایی گونه‌های آن، این لیست را توسعه خواهد داد. به‌طور عمومی آرکی‌ها هنگام مواجهه با استرس‌های ناگهانی (مانند افزایش سریع شوری)  به تولید رنگدانه های قرمز اقدام می‌کنند که در فرایند فیزیولوژیکی جنبه حفاظتی از سلول‌های آرکی‌ها را بر‌عهده دارد (این رنگدانه ها محصور در سلول‌های آرکی‌ها هستند.)  اکوسیستم‌های آب شور یکی از زیستگاه‌های مهم این دسته از موجودات میکروسکوپی به‌شمار می‌آید لذا استرس‌هایی که به‌طور ناگهانی رخ می‌دهند (مانند افزایش ناگهانی دما و تبخیر سریع آب که باعث افزایش شوری می‌شوند) می‌تواند سبب تولید رنگدانه های قرمز شده و در کوتاه مدت بطور چشمگیری رنگ آب را به قرمز تغییر دهند.

اگرچه مطالعه علمی و آکادمیک در خصوص نقش آرکی‌ها در قرمز شدن رنگ آب دریاچه ارومیه انجام نشده است ولی با توجه به شواهد موجود اعم از حضور هفت جنس از آرکی‌ها و زمان مشاهده این پدیده که در فصل تابستان و همزمان با افزایش شوری آب رخ می‌دهد،می‌توان نتیجه گیری کرد که قرمز شدن دریاچه پاسخ آرکی‌ها به استرس شوری است که با تولید و تکثیر رنگدانه‌های قرمز در داخل این موجودات همراه است. البته سهم اندک جلبک‌های دونالیلا را که در آنها رنگدانه قرمز تولید شده را نباید فراموش کرد.

آیا سرخ شدن دریاچه ارومیه نشان امید بخشی است!؟ در تابستان 1395 که بار دیگر آب دریاچه ارومیه قرمزشده بود، آقاس عیسی‌کلانتری دبیر ستاد احیای دریاچه‌ارومیه در مصاحبه‌ای با خبرگزاری تسنیم اظهار داشت: «سرخی رنگ دریاچه ارومیه حاکی از بازگشت دوباره آرتمیا به دریاچه است و این رنگ قرمز در دریاچه نشانگر آن است که جلبک‌های لازم برای رشد آرتمیا ایجاد شده و گزارش‌ها نیز حاکی از احیای آرتمیا در این دریاچه است.» بی تردید سرخی دریاچه ارومیه نشانه‌ای از وقوع یک بحران مضاعف در شرایط بحران زده دریاچه ارومیه است. این پدیده نه دلیلی بر بازگشت آرتمیا به دریاچه است و نه نشانگر حضور جلبک‌های لازم برای رشد آرتمیا. کوتاه سخن آنکه چنین اظهار نظرهای غیر‌علمی از جانب دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه، دورنمایی غم انگیزی برای این دریاچه ترسیم می‌کند.