براساس آخرین آمار تا مرداد 96، عمده اقلام صادراتی به لحاظ وزنی در بخش‌کشاورزی به ترتیب به هندوانه با ۴/۵۰۳ هزار تن و گوجه‌فرنگی با ۵/۱۳۶ هزار تن اختصاص داشته است. به گفته مدیر کل دفتر محصولات علوفه‌ای و جالیزی معاونت امور زراعی وزارت جهادکشاورزی در سال 1396 حدود سه‌میلیون و 750 هزارتن هندوانه در سطح 113 هزار و 500 هکتار تولید شده است.

حسین اصغری افزود:« برای سال زراعی 97 در نظر داریم همین میزان‌ تولید را در سطح 109 هزار هکتار داشته باشیم و برنامه‌ای برای افزایش سطح زیرکشت این محصول نداریم.» بر اساس آخرین آمار از سال 92 تا 96 و طی چهار سال تنها 40 هزار هکتار از سطح زیرکشت هندوانه کم شده است. بر اساس گفته کارشناسان با صادرات 100 هزار تن هندوانه، سالانه بیش از 50 میلیون مترمکعب آب به خارج از کشور صادر می‌شود.

با این حساب برای صادرات هندوانه امسال بیش از 300 میلیون متر‌مکعب آب از کشور خارج شده است. همچنین می‌توان به تولید گوجه‌فرنگی به عنوان دومین اقلام‌ صادراتی به‌لحاظ‌ وزنی اشاره کرد که برای تولید یک گوجه‌فرنگی 13 لیتر آب مصرف می‌شود. با این حساب میزان آب‌ مصرفی برای تولید گوجه‌فرنگی اگرچه از هندوانه کمتر است، اما نمی‌توان آن را میزان ناچیزی دانست.

سیاست، افزایش بهره‌وری آب است

رئیس مرکز روابط‌عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت جهاد‌کشاورزی و دکترای توسعه‌کشاورزی در گفت‌وگو با «آرمان»‌ مفهوم آب‌مجازی را به کشور تشریح کرده در رابطه با سیاست وزارت جهادکشاورزی می‌گوید: آب‌مجازی مفهوم جدیدی است.

بعد از ایجاد محدودیت در منابع‌آبی مفهومی به نام «آب‌مجازی» مطرح شد، آب‌مصرفی برای تولید یک کالا و محصولات‌ کشاورزی و صنعتی از ابتدای فرآیند تولید تا انتهای آن را آب مجازی می‌گویند. شاهرخ رمضان‌نژاد می‌‌افزاید: در واقع این آب صرفا در تولید محصولات‌ کشاورزی نیست؛ هنگامی که آب به عنوان یک ماده ‌حیاتی به دلیل تقاضاها و افزایش‌جمعیت در سطح جهان در تجارت میان دولت‌ها و کشورها ارزش یافت مفهوم آب‌مجازی وارد مباحث اقتصادی‌و‌تجاری شد. او تاکید می‌کند: برنامه جهادکشاورزی ورود محصولات آب‌بر به کشور است که برای تولید آنها آب زیادی استفاده می‌شود.

در واقع باتوجه به شرایط کشور که آب کمتری نسبت به کشورهای اروپایی داریم محصولات با آب‌بری زیاد را باید از طریق واردات تامین کنیم. رمضان‌نژاد می‌افزاید: به دلیل سیاست‌ امنیت‌غذایی با اتکا به تولید‌ داخلی از چند کالا مانند گندم، برنج و شکر به عنوان محصولات‌استراتژیک یاد می‌برند؛ تمایل تمام کشورها به تولید این محصولات در داخل است و ما نیز از این‌قاعده مستثنی نیستیم.

در مقابل محصولاتی صادر می‌شوند که آب‌بری کمی داشته و مزیت‌نسبی اقتصادی بالایی دارند. او می‌گوید: محصولات‌ واسطه‌ای تولید باید به کشور وارد شوند تا با اتکا به آنها تولید کرد. او خاطرنشان می‌کند: تراز‌تجاری آب‌مجازی مثبت است، در واقع حدود پنج‌میلیارد مترمکعب آب از کشور به واسطه محصولات‌صادراتی صادر و حدود 30 میلیارد مترمکعب آب وارد می‌‌شود.

به عنوان مثال امروز ذرت به عنوان یک کالای آب‌بر و واسطه‌ای وارد می‌شود که در صنعت دام‌و طیور موجب ارزش‌افزوده شده و بیش از 20 هزار واحد‌‌مرغداری و همچنین زنجیره‌ای مربوطه مانند کشتارگاه‌ها، حمل‌و‌نقل و انجماد را وارد فعالیت می‌کند و در نهایت منجر به ارزش‌افزوده‌ شده و بخشی از مرغ‌تولیدی صادر می‌شود.

در مقابل محصولات با آب با کیفیت پایین یا آب‌بری کم مانند خرما، پسته، زعفران و گیاهان‌دارویی با مزیت‌اقتصادی نسبی مناسب صادر می‌شوند. رمضان‌نژاد تاکید می‌کند: واردات محصولات‌ حجیم با آب‌بری فراوان نمی‌صرفد، زیرا هزینه حمل‌و‌نقل آن افزایش می‌یابد. ترجیحا این مواد باید واسطه‌ای بوده و موجب چرخه‌تولید، ارزش‌افزوده و پابرجایی کسب‌و‌کارهای متعدد در حلقه زنجیره‌تولید شوند. سیاست‌ وزارت‌کشاورزی بالا‌بردن بهره‌وری آب است تا به‌ازای یک مترمکعب آب تا حدامکان محصول بیشتری تولید شود.

به عنوان‌مثال قبل از دولت یازدهم‌ و ‌دوازدهم به ازای یک مترمکعب آب 200گرم شکر تولید می‌‌شد، اما امروز به‌ازای همین میزان 600 گرم شکر تولید می‌شود. در مثال ‌دیگر به ازای تولید یک کیلو ‌هندوانه بیش از 456 لیتر آب مصرف می‌شد، امروز این میزان به 200 لیتر کاهش یافته‌است. او می‌گوید: توسعه سامانه‌های‌نوین‌ آبیاری منجر به تخمین میزان آب‌مصرفی و موردنیاز گیاه به‌طور ‌دقیق می‌شود. تفاهمنامه هوشمندسازی سیستم‌های‌‌نوین‌ آبیاری که میان وزارت‌کشاورزی و وزارت ارتباطات و فناوری‌اطلاعات امضا شد گامی در راستای بهره‌ورکردن مصرف آب است که بیش از 15 درصد بهره‌وری آب را زیاد می‌کند. انتقال زمان‌کشت از بهار و تابستان به پاییز و آبیاری با آب‌باران سبب کاهش مصرف‌آب می‌شود.

به‌عنوان مثال طرح خودکفایی شکر که در آستانه آن هستیم از طریق توسعه کشت‌پاییزه چغندر‌قند حاصل شد. البته به‌دلیل کم‌آبی مجاز به توسعه سطح زیرکشت چغندر‌قند بهاره نیستیم. همچنین توسعه کشت‌نشایی از راه‌حل‌های دیگر افزایش بهره‌وری آب است، بخش قابل‌توجهی از محصولات در گذشته به صورت بذر کاشته و خاک برای جوانه‌زنی باید مرطوب نگه داشته می‌شد.

برای حذف این مرحله از آبیاری سیاست سازگار با اقلیم‌و‌شیوه‌تولید را برگزیدیم. رمضان‌نژاد می‌افزاید: انتقال مکان‌کشت برخی محصولات مانند سبزی و صیفی‌ها مانند خیار‌و‌گوجه از فضای باز به محیط‌بسته و گلخانه سبب آب‌بری کمتر آنها می‌شود و مصرف آب را یک‌دهم می‌کند. با حذف مرحله خاک‌آب از پنج مرحله‌آبیاری بیش از یک‌سوم در مصرف آب صرفه‌جویی می‌شود. مجموعه این عوامل استفاده از آب را بهره‌ورانه می‌کند و ما در این دولت سالانه 6‌ درصد بهره‌وری در آب داشتیم و در صورت ادامه روند‌فعلی همسطح دنیا آب را بهره‌ورانه استفاده می‌کنیم.

تولید و صادرات آب‌برها را متوقف کنیم؟

راه‌حل چیست؟ آیا تولید و صادرات محصولات آب‌بر را باید متوقف کرده و به ورود آب‌مجازی و کشت فراسرزمینی رو بیاوریم؟ به گفته عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع‌طبیعی مجلس حتی در صورت کنترل منابع زیرزمینی و سطحی آب باز با کمبود مواجه هستیم و باید به آب‌مجازی رو بیاوریم. علی ابراهیمی افزود: «کشور ما کلا به دلیل موقعیت‌جغرافیایی دچار کمبود منابع آبی مخصوصا آب شیرین، شرب و قابل کشاورزی است.»

کاربری کشاورزی باید محدود شود

« نکته مهم در کشاورزی هزینه تمام‌شده برای تولید یک کیلو غذا در شرایط برابر در سرزمین‌های مختلف است.» این‌ سخنان را یک کارشناس محیط‌زیست محمد درویش می‌افزاید: اگر تولید یک کیلو برنج در شرایط سرزمینی ایران دو هزار تومان و در عربستان 10هزار تومان هزینه‌ بردارد طبیعی است عربستان جای تولید برنج در کشور دیگری سرمایه‌گذاری کند و در قبال آن پنج کیلوگرم برنج به دست آورد. او خاطرنشان می‌کند: تبخیر آب در کشور حدود دو هزار و 500 تا سه هزار میلی‌متر اعلام شده که بیش از 50 تا 60 درصد میانگین تبخیر‌جهانی آب و میانگین ریزش‌های آسمانی یک سوم تا یک چهارم میانگین جهانی است.

بنابراین تمایل به کسب‌وکارهایی با وابستگی زیاد به آب راه خردمندانه‌ای نیست، زیرا تغییرات بارندگی و آب‌وهوا در فاصله زمانی یک ساله شاید زیاد باشد و باعث خسارات‌ زیادی مانند خشکسالی،آتش‌سوزی و ترسالی به کشاورزان شود که در مقابل آنها دولت هرساله به کشاورزان خسارت پرداخت می‌کند. می‌توان با صرف هزینه‌های کمتر میزان تولید کنونی را در سرزمین دیگر داشت یا براساس مزیت‌های نسبی اقتصادی کشور پول تولید کرده و با آن موادغذایی از کشورهای دیگر تامین کنیم.

درویش می‌گوید: تنها 20 تا 25 درصد نیازهای غذایی ژاپن در این کشور تامین شده و حداقل 70 درصد نیازهای غذایی از خارج از مرزها تامین می‌شود. در این‌حال ژاپن با مشکل نبود «امنیت غذایی» نیز روبه‌رو نیست و ثروت لازم برای خرید موادغذایی را دراختیار دارد. بنابراین پیشنهاد ورود آب مجازی و کشت فراسرزمینی درست و دقیق است. او خاطرنشان می‌کند: امروز اغلب تالاب‌ها و رودخانه‌ها از دست رفته‌اند و بسیاری از رودخانه‌‌های دائمی، فصلی شده‌اند.

کانون‌های تولید گرد ‌و خاک در حال افزایش است و بالاترین میزان نشست زمین را در سراسر دنیا داریم و فرسایش بادی و آبی به‌شدت افزایش یافته است. بنابراین کاربری کشاورزی باید محدود شود و به دنبال مزیت‌های بالقوه و واقعی کشور مانند استفاده از انرژی‌های نو و تجدید‌پذیر، توسعه‌ گردشگری‌پایدار باشیم. نیازهای غذایی نیز از طریق کشت‌های فراسرزمینی و واردات آب‌مجازی تامین‌ شوند. درویش تاکید می‌کند: ستاد احیای دریاچه‌ارومیه در طول چهار سال وسعت سطح‌زیرکشت چغندرقند در اطراف دریاچه را کم نکرد و 27 هزار هکتار نیز به مساحت آن افزود. علاوه بر این مساحت سطح زیرکشت سیب نیز تقریبا دو برابر شد. اخیرا وزارتخانه اعلام کرد حدود سه‌میلیون هندوانه تولید کرده که دو میلیون آن نیاز داخلی و یک میلیون صادراتی است و قطعا بخشی از آن برگشت می‌خورد.

در شرایط کم‌آبی کشور چرا باید این حرکت‌ها تداوم داشته باشد؟! این کارشناس می‌گوید: براساس آمار وزارت‌کشاورزی حدود 90درصد نیازهای غذایی مردم در داخل کشور تامین می‌شود، اما روابط‌عمومی این وزارتخانه آب‌مجازی وارد شده را چندین برابر آب مجازی صادر شده می‌داند. این دو اظهار‌نظر در تضاد کامل با یکدیگر هستند. زیرا براساس آمار وزارت کشاورزی بخش بزرگی از نیازهای غذایی باید در داخل کشور تولید ‌شود و دست‌کم یکی از این دو ادعا به واقعیت نزدیک نیست.