نارسایی كلیه در دو طیف سنی بررسی می‌شوند؛ یكی طیف سنی اطفال كه معمولاً افراد زیر 18 سال را در بر می‌گیرند و دیگری طیف سنی بزرگسالان كه بالای سن 18سال را تشكیل می‌دهند.
نارسایی كلیه در اطفال در مقایسه با بزرگسالان كمتر است و ممكن است كه در هر سال به ازای هر یك میلیون افراد زیر 18 سال، 10 تا 15نفرشان مبتلا به نارسایی كلیه شوند در حالی كه در بزرگسالان همین عدد بین 20 تا 50 نفر را شامل می‌شود.
دكتر محمد حسین طباطبایی، نفرولوژیست و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در خصوص نارسایی‌های كلیوی و نقش آنها در بروز سایر بیماری‌ها و همچنین باورهای نادرستی كه در میان مردم منجر به افزایش این نارسایی‌ها می‌شوند، در این گفت‌وگو توضیح می‌دهند.
یكی از بیماری‌های نسبتاً رایج و مهم در بزرگسالان نارسایی كلیوی است. در حال حاضر بیش از 22 هزار ایرانی مبتلا به نارسایی پیشرفته كلیه هستند.
همچنین حدود 22هزار و 400 بیمار مبتلا به نارسایی پیشرفته كلیه تحت درمان وجود دارد كه 50درصد آنان تحت دیالیز خونی هستند، 48 درصد پیوند كلیه شده‌اند و حدود 2درصد تحت دیالیز صفاقی هستند.
بیماری‌های كلیوی بی‌سر و صدا می‌آیند و تا مراحل پیشرفته خاموش بوده و علامت خاصی ندارند. همچنین به گفته متخصصان 50 درصد بیماران مبتلا به نارسایی‌های كلیوی زمانی به پزشك مراجعه می‌كنند كه دیگر وقت دیالیز آنهاست؛ یعنی زمانی كه دیگر هیچ راهی برای درمان قطعی وجود ندارد.
علت اصلی ابتلا به نارسایی‌های كلیوی در كودكان و بزرگسالان متفاوت است. در كودكان علت اصلی ابتلا به نارسایی كلیه اشكالات مادرزادی در سیستم ادراری آنهاست. مثلاً كودكی كه با یك مثانه معیوب به دنیا می‌آید و یا از مثانه به كلیه دچار برگشت ادرار می‌شود یا اینكه سیستم مثانه او دچار تنگی شده است.
تمامی این علائم روی كلیه فشار میآورد و كلیه را دچار نارسایی می‌كند. برای همین والدین باید به علائم ادراری كودك توجه كافی داشته باشند. علامت دیگری كه بعد از تولد در كودكان بیشتر دیده می‌شود، عفونت ادراری است.
كودكانی كه در سیستم ادراری خود دچار مشكل می‌شوند، معمولاً مبتلا به عفونت ادراری هستند پس تاكید ما به والدین این است كه علاوه بر آن كه عفونت ادراری كودك باید درمان شود، بررسی‌های كامل از سیستم ادراری كودك نیز باید انجام شود.
علائمی كه می‌توانند به والدین هشدار دهند كه كودك در معرض نارسایی كلیه است، چطور خودشان را نشان می‌دهند؟
یكی از علائمی كه والدین باید به آن توجه كافی داشته باشند چگونگی ادرار كردن كودكشان است. پسرها بیشتر از دختران احتمال مشكل در سیستم ادراری‌شان وجود دارد.
مثلا گاهی به دنبال یك ختنه ساده ممكن است مجرای ادرار تنگ شود، این تنگی مجرای ادراری باعث می‌شود كه ادرار كودك باریك باشد و یا اینكه كودك برای ادرار كردن باید به خودش فشار بیاورد.
بنابراین توجه والدین به توصیه‌های پزشك بعد از ختنه كردن كودك برای جلوگیری از تنگی مجرای ادرار بسیار مهم است چون در غیر این صورت خطر برگشت ادرار از مثانه به كلیه نیز وجود دارد.
همچنین كودكانی كه در شبانه‌روز ادرارشان به صورت قطره‌قطره می‌آید به طوری كه كودك با دست روی مثانه فشار میآورد كه ادرارش خارج شود، نشان می‌دهد كه مثانه انقباض ندارد. عفونت ادراری و وجود یبوست نیز اغلب از سوی والدین نادیده گرفته می‌شود در حالی‌كه مكانیسم‌های كنترل‌كننده ادرار و مدفوع تقریباً منشأ مشترك دارند.
اگر كودكی در سیستم دفع ادرار مشكل داشته باشد، مسلماً در سیستم دفع مدفوع نیز دچار مشكل ادراری است. به دلیل سوزش ادرار، كمتر به دستشویی می‌روند و دچار یبوست می‌شوند. پس تا زمانی كه یبوست كودك برطرف نشود، عفونت ادراری نیز درمان نخواهد شد.
در مورد بزرگسالان چطور؟
نكته مهم این است كه جامعه ما از یك جامعه جوان به سمت یك جامعه میانسال و پیر حركت كرده و متوسط رشد جمعیت هر سال كمتر می‌شود.
بنابراین هرچه سن بالاتر می‌رود، تعداد زیادی از نفرون‌های كلیه نیز از بین می‌روند به همین دلیل زمینه برای نارسایی كلیه در این افراد ایجاد می‌شود. دوم اینكه به دلیل فرم زندگی مردم كه یك زندگی به دور از فعالیت فیزیكی و همراه با استفاده از مواد نشاسته‌ای است، زمینه برای ابتلا به بیماری دیابت به خصوص برای كسانی كه به صورت ارثی مستعد ابتلا به آن هستند، فراهم است.
همین امر شانس ابتلا به نارسایی مزمن كلیه را افزایش می‌دهد. از طرف دیگر فشار خون نیز از عوامل مهم ابتلا به نارسایی كلیوی در بزرگسالان است. همچنین بیماری‌هایی كه از دوران كودكی با فرد همراه بوده‌اند مثل گلودرد چركی به كلیه آسیب زده و چون این بیماری پیگیری نمی‌شود، در بزرگسالی هم به سلول‌های باقیمانده كلیه صدمه وارد می‌شود.
به علائم نارسایی حاد و مزمن كلیه اشاره می‌كنید؟
نارسایی حاد كلیوی چون به طور ناگهانی ایجاد می‌شود علامت دارد و فرد زود به آن پی می‌برد. كم آبی بدن و كم‌شدن حجم ادرار و یا اسهال شدید از علائم این نارسایی هستند.
در این شرایط با تزریق سرم، افزایش حجم ادرار و كنترل فشار خون می‌توان از بروز علائم نارسایی حاد در بیمار جلوگیری كرد پس نارسایی حاد در اغلب موارد كنترل شده و بهبود می‌یابد. خوب است بدانید بی‌حوصلگی، خواب‌آلودگی، رنگ‌پریدگی، نفس‌نفس زدن، تغییرات در استخوان، دور شدن از اجتماع و... از علائم نارسایی مزمن كلیوی هستند.
در این شرایط اگر فرد برای انجام آزمایشات مراجعه نكند این علائم هشدار‌دهنده می‌توانند به تدریج با خارج شدن بوی اوره از راه تنفس، گیجی، منگی و خواب‌آلودگی فرد را به حالت اغما و در مراحل شدید به حالت كما فرو ببرند.
در كشور ما نارسایی كلیه بیشتر در اثر چه عواملی شایع می‌شود؟
در واقع می‌توان گفت بیماری‌های ارثی در كشور ما بیشترین نقش را در ایجاد این نارسایی‌ها دارند. مثلاً بیماری آلپورت یك بیماری ارثی است كه به طرق مختلف منتقل می‌شود ولی رایج‌ترین نوع آن انتقال از طریق كروموزوم X از مادر به پسر است.
این بیماری در استان‌هایی كه ازدواج فامیلی بیشتر است، شیوع بیشتری دارد و در كشور ما سومین علت ابتلای كودكان به نارسایی كلیه همین بیماری است. در ادرار این كودكان خون است و به طور مداوم از آن پروتئین دفع می‌شود و معمولاً در دهه دوم و سوم زندگی در این كودكان علائم نارسایی كلیه هم ظاهر می‌شود.
و این نارسایی‌ها تا چه حد قابل درمان و یا پیشگیری هستند؟
متاسفانه از این نارسایی‌ها پیشگیری نمی‌توان كرد و هیچ دارویی نیز برای درمان آن موثر نیست. فقط می‌توان بیماری را كنترل كرد كه كودك دیرتر به مرحله نارسایی كلیه برسد.
بعضی‌ها در اثر ابتلا به یك گلو درد چركی و یا یك بار مبتلا شدن به سنگ كلیه دچار نارسایی كلیوی می‌شوند. این عوامل تا چه حد در ایجاد این نارسایی‌ها دخیل هستند؟
البته این عوامل جزو بیماری‌های اكتسابی هستند كه در اكثر موارد فرد وقتی كه به یك گلو درد ساده مبتلا می‌شود، وجود التهاب در كلیه را نادیده می‌گیرد. گاهی اوقات نیز هر دو كلیه سنگ‌سازند ولی به دلیل بی‌توجهی فرد مبتلا به درمان، آنقدر این روند در او ادامه پیدا می‌كند كه بیمار دچار نارسایی كلیوی مزمن می‌شود.
چرا امروزه وجود نارسایی كلیوی در بین بیماران مبتلا به تالاسمی ماژور رو به افزایش است؟
ببینید، افراد مبتلا به كم‌خونی نوع ماژور به علت اینكه امروزه از داروی دسفرال استفاده كرده و خون نیز تزریق می‌كنند، میانگین عمرشان نسبت به گذشته افزایش پیدا كرده است. اگر قبلاً بیماران تالاسمی در سنین 5 یا 6 سالگی فوت می‌شدند، ولی امروزه عمر این بیماران به دلیل درمان‌های مناسب‌تر به 20 تا 25 سال افزایش پیدا كرده است و خیلی از این بیماران دیگر در این سنین فوت می‌كنند.
پس چون عمر این بیماران به دهه‌های دوم و سوم زندگی افزایش پیدا كرده، شانس ابتلا به نارسایی كلیه در آنها بالاست. چون كلیه این افراد در اثر استفاده از داروهای آهن‌زدا و رسوب آهن آسیب می‌بیند.
به نظر می‌رسد در فرهنگ عام ما كنترل ادرار در بچه‌ها یك امر پسندیده است. این اتفاق تا چه حد می‌تواند برای كلیه خطرناك باشد؟
این اتفاق مخصوصاً در مورد دختران بسیار خطرناك است. بسیار دیده شده كه دختران بخصوص در مدرسه و در اماكن عمومی ادرار خود را كنترل می‌كنند.
پر شدن مثانه باعث می‌شود به تدریج رفلكس‌های مثانه در این افراد مهار شود و فرد دیگر احساس ادرار را نداشته باشد. همین امر باعث ایجاد یبوست در كودك و برگشت ادرار از مثانه به حالب‌ها می‌شود و اگر این مشكل ادامه پیدا كند، آثار زخم روی كلیه و عفونت‌های مكرر كلیه می‌شود. به نظر می‌رسد این امر كمبود اماكن بهداشتی در سطح شهرها و لزوم رسیدگی به این امر را بیشتر نشان می‌دهد.
آیا تا به حال برای نارسایی‌های كلیوی برنامه غربالگری در كشور انجام شده؟
بله، خوشبختانه در كشور ما برای بیماری‌های دیابت و فشار خون كه دو عامل مهم ابتلا به نارسایی كلیوی هستند، غربالگری به صورت برنامه‌های ملی انجام گرفته و قند خون جمعیت بالای 30سال كشور بخصوص در روستاها كنترل می‌شود. با این روش مشخص شده كه 3 تا 5/3 درصد جمعیت زن و مرد مبتلا به دیابت و فشار خون بالا هستند.
در مورد انجام تست كراتینین چطور؟ آیا انجام این تست به صورت كشوری لازم است؟
- خیر، تست كراتینین بسیار پر هزینه و غیر موثر است. اگر ما از افراد این تست را بگیریم و كراتینین فردی در حد طبیعی و نرمال باشد، با قطعیت نمی‌توان به او گفت كه مبتلا به نارسایی كلیوی نمی‌شود. همچنین در مورد فردی كه نارسایی كلیه دارد و میزان كراتینین در او بالاست نیز كار خاصی دیگر نمی‌توان انجام داد.
این تست از جمله تست‌های سختی است كه امكان اشتباه شدن نتیجه آن هم خیلی بالاست برای همین سود انجام آن به اندازه‌ای نیست كه بخواهیم به صورت كشوری آن را اجرا كنیم.
اما تست ادرار به راحتی قابل انجام است و با یك آزمایش ساده می‌توان با دو سه نوبت بررسی به وجود مشكلات كلیوی در فرد پی برد. تست قند خون نیز از جمله تست‌های مفیدی است كه انجام آن به صورت روتین توصیه می‌شود چون دیابت از جمله بیماری‌هایی است كه فرد چندین سال بدون وجود هیچ عارضه خاصی در كلیه با آن زندگی می‌كند و به تدریج نفرون‌های كلیه در اثر این بیماری از بین می‌روند.
به رژیم‌های غلطی كه منجر به نارسایی كلیوی می‌شوند نیز اشاره می‌كنید؟
متاسفانه در كشور ما به علت ارزان‌تر بودن مواد غذایی نشاسته‌ای، مردم بیشتر از این مواد استقبال می‌كنند و دور شدن از مصرف مواد پروتئینی زمینه را برای بروز این نارسایی‌ها در آنها فراهم می‌كند.
تصور خیلی از مردم این است كه مصرف مایعاتی مثل چای یا آب معدنی منجر به تخریب كلیه می‌شود. این باورها تا چه حد نادرستند؟
به طور كلی نوشیدن مایعات برای افزایش حجم ادرار به طور مكرر توصیه می‌شود. این مایعات هم می‌تواند شامل چای، قهوه یا هر نوشیدنی دیگری باشد و این تصور كه نوشیدن چای یا آب معدنی می‌تواند منجر به ایجاد رسوب در كلیه و تشكیل سنگ كلیه شود، به هیچ وجه درست نیست.
بخصوص آب معدنی به دلیل تركیبات و املاحی كه در آن وجود دارد، در روده با بعضی از املاح تركیب می‌شود و از جذب آنها جلوگیری می‌كند و میزان مواد سمی را به این ترتیب كاهش می‌دهد. كسانی كه از استفاده از آب معدنی پرهیز می‌كنند، كسانی هستند كه كلیه‌های سنگ‌ساز دارند و این تركیبات در این افراد ممكن است منجر به ایجاد سنگ در آنها شود وگرنه در افراد سالم مصرف آن هیچ منعی ندارد.
معمولاً بیماران مبتلا به نارسایی كلیوی در كدام مرحله از بیماری به شما مراجعه می‌كنند؟
معمولاً بیماران زمانی به ما مراجعه می‌كنند كه بیماری به مراحل پیشرفته خود رسیده است یعنی بیماری آنها قبلاً تشخیص داده شده ولی نسبت به درمان پاسخ مناسبی نداده‌اند. در این زمان دیگر نمی‌توان روند بیماری را متوقف كرد و فقط می‌توان سیر پیشرفت آن را كند كرد. اكثر این بیماران به دیالیز یا پیوند كلیه نیاز پیدا می‌كنند.
بیماران بیشتر با كدام یك از علائم نارسایی كلیه مراجعه می‌كنند؟
بیشترین افرادی كه به ما مراجعه می‌كنند كسانی هستند كه مبتلا به عفونت‌های ادراری هستند. این اختلال در واقع هشداری از وجود مشكل در كلیه‌هاست ولی اغلب خانواده‌ها بعد از اینكه عفونت ادراری درمان شد، دیگر این هشدار را جدی نمی‌گیرند.
یكی از بررسی‌هایی كه در این هنگام باید انجام گیرد گذاشتن سوند ادراری در مثانه و تزریق داروی رنگی به داخل مثانه است. وقتی مثانه پر شد، سوند را بیرون می‌كشند تا فرد ادرار كند.
در این هنگام در عكسبرداری مشخص می‌شود كه برگشت ادرار از مثانه به كلیه‌ها وجود دارد یا نه. اكثر خانواده‌ها متاسفانه از گذاشتن سوند مخصوصاً برای دختران طفره می‌روند. ما موارد بسیاری را داشتیم كه خانواده‌ها شدیداً از این كار پرهیز می‌كردند و بعد از مدتی با نارسایی‌های شدید كلیوی فرد بیمار را مجدداً ارجاع می‌دادند در حالی كه اگر با اولین عفونت ادراری از مثانه بیمار عكس گرفته می‌شد با دارو یا یك جراحی سبك به راحتی قابل درمان بود.
توصیه شما به بیماران مبتلا به این نارسایی‌ها و همچنین كسانی كه مستعد ابتلا به آن هستند چیست؟
مسلماً داشتن یك زندگی توام با فعالیت فیزیكی مستمر كه مانع بروز فشار خون، چاقی و دیابت شود، بسیار مهم است. نكته دیگر آشنایی با رژیم‌های غذایی سالم است؛ رژیمی كه علاوه بر نشاسته سرشار از پروتئین موجود در گوشت سفید، ویتامین و سبزیجات باشد.
همچنین مصرف لبنیات نیز به اندازه كافی توصیه می‌شود. چون پرخوری در مصرف لبنیات می‌تواند منجر به بروز عوارضی بخصوص در كسانی شود كه درجاتی از آسیب كلیوی دارند. چون كلیه نمی‌تواند فسفر موجود در لبنیات را به خوبی جذب كند، انعكاس آن به صورت كاهش كلسیم و افزایش پاراتورمون و در نهایت مشكلات استخوانی در فرد بروز می‌كند.
همچنین انجام آزمایش‌های روتین و بخصوص تست‌های شش‌گانه قند، كراتینین، چربی، اوره، اسید اوریك و ادرار بخصوص از سن 30 سالگی به بعد در كاهش ابتلا به این نارسایی‌ها بسیار با اهمیت است.
اندازه‌گیری فشار خون با فواصل معین بخصوص در كسانی كه به سابقه داشتن فشار خون بالا در خانواده را دارند نیز نباید فراموش شود. سابقه فامیلی این نارسایی‌ها نیز با اهمیت است چون در صورت وجود این نارسایی‌ها در افراد فامیل، فرد باید به فواصل زمانی كمتری برای انجام این تست‌ها مراجعه كند.
نظر شما