می‌توان گفت فرونشست دشت‌ها، آخرین ایستگاه مصرف مدیریت نشده، بی برنامه و به قول مرحوم کردوانی «غارت آب» است، ایستگاهی که می‌تواند خط پایان آبادی و آبادانی در بسیاری از مناطق کشور باشد.

با این حال، با توجه به هدر رفت قسمت بزرگی از آب، به ویژه در بخش کشاورزی، به نظرم می‌رسد هنوز زمان برای اصلاح مصرف وجود دارد، اصلاحی اجباری که شاید بتواند از گستردگی فاجعه در آینده نزدیک بکاهد.

فرونشست چیست؟

خالی شدن فضاهای خالی در میان لایه‌ها از آب زمینه را برای پایین آمدن سطح دشت‌ها فراهم می‌کند، اتفاقی که احتمال آبگیری مجدد را از میان می‌برد.مهندس جواد میبدی، مدیرکل سابق دفتر نظام‌های حفاظت و بهره برداری آب و آبفای وزارت نیرو درباره چیستی پدیده فرونشست به گزارشگر روزنامه می‌گوید: به طور کلی زمین دشت‌ها از ذرات خاک، آب و خلل و فرج تشکیل شده است.

زمانی که به میزان کافی آب در خاک وجود داشته باشد، خلل و فرج موجود مملو از آب است و به اصطلاح خاک تحکیم می‌باید که می‌تواند در برابر فشارهای متدوال تحمل و از فرونشست زمین جلوگیری کند. حال اگر به هر دلیل آب داخل خاک تخلیه شود، هوای جای آن را می‌گیرد و در نهایت باعث فرونشست زمین می‌شود.

وی می‌افزاید: پدیده فرونشست از دو دهه پیش در کشور ما آغاز شده است. این پدیده به دلیل رشد و توسعه و نیاز جامعه به تولید محصولات کشاورزی و در نتیجه نیاز به آب بیشتر شکل گرفت. در این دوره برای استفاده از منابع آب‌های زیرزمینی افراط شد و هر چه میزان افت آب‌های زیرزمینی بیشتر باشد، فرونشست‌ها بیشتر خواهد شد.

چقدر می‌توان از سفره‌ها برداشت کرد؟

مهندس میبدی در ادامه به میزان برداشت مجاز از سفره‌های زیرزمینی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: در دشت‌های مختلف کشور به طور سالیانه مقادیری باران و سایر نزولات آسمانی می‌بارد، مقداری از آن تبخیر می‌شود و مقداری هم به صورت آب‌های سطحی در رودخانه‌ها جریان می‌یابد، و در نتیجه بخشی از آن به منابع آب‌های زیرزمینی وارد می‌شود که به اصطلاح آب تجدید پذیرنام دارد.

ما حق داریم حداکثر ۵۰ تا ۶۰ درصد از این آب‌ها را مصرف کنیم، اما به دلایل مختلف از جمله جنگ تحمیلی، تحریم‌ها، افزایش جمعیت و خشکسالی در برخی از دشت‌های کشور بیش از ۱۰۰ درصد منابع تجدید پذیر برداشت می‌شوند و این ابتدا باعث افت آب‌های زیرزمینی و در بعد از آن نشست زمین می‌شود.

وی می‌افزاید: متاسفانه همزمان با افت سطح آب‌های زیرزمینی و نشست زمین، کاهش کیفیت منابع آب‌های زیرزمینی و حرکت آب‌های شور به سمت آب‌های شیرین هم رخ می‌دهد که در این مرحله، وضعیت دشت فوق بحرانی نامیده می‌شود.

عزم ملی برای جلوگیری

شاید اگر هر ایرانی بداند که فرونشست زمین در دشت‌های کشور، فاجعه‌ای ملی است و دود آن به چشم تک تک ایرانی‌ها خواهد رفت، قدمی ‌برای جلوگیری از آن بردارد. مهندس میبدی در این باره می‌گوید: برای جلوگیری از اضافه برداشت منابع آب‌های زیرزمینی به یک عزم ملی نیاز است و باید با ایجاد تشکل‌های آب، کلیه مراحل مدیریتی منابع آب زیرزمینی شامل تصمیم سازی، تصمیم گیری و اجرا را به تشکل‌های مردمی‌ واگذار کرد.

بدین ترتیب که اخذ آب بها، ایجاد گروه‌های کشت و بازرسی و نیز نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌ها، تهیه آمار و اطلاعات و حتی وضع دستور العمل‌های اجرایی با درنظر گرفتن قوانین جاری کشور باید توسط تشکل‌ها انجام شود و دولت، قوه مقننه و قوه قضاییه ناظر و کنترل کننده عملکرد تشکل‌ها باشند و خطوط قرمز ارگان‌های حقوقی فقط اجرای قانون و رسیدن به آب قابل برنامه ریزی باشد. در چنین شرایطی است که امکان جلوگیری از اضافه برداشت منابع آب‌های زیرزمینی وجود خواهد داشت.

اغلب دشت‌ها درگیرند

اغلب دشت‌هایی که در فلات مرکزی کشور وجود دارند، مثل دشت‌های استان‌های خراسان، کرمان، یزد، فارس قزوین، تهران، همدان و… به این معضل گرفتار شده اند و البته در بعضی مناطق، دشت‌های دیگری هم این مشکل وجود دارد. میبدی با این توضیح می‌افزاید: به طور کلی در استان‌هایی که آب سطحی کمتری وجود دارد و کشاورزی در آن جریان دارد، آب مورد نیاز از منابع زیرزمینی تامین می‌شود، فرونشست زمین بیشتر دیده می‌شود. در این مورد مطالعات زیادی توسط سازمان زمین شناسی کشور انجام شده است و تعداد دشت‌های دارای فرونشست زمین، متوسط نشست سالیانه آنها مشخص شده است که بیشترین آن در دشت‌های تهران و کرج اتفاق افتاده که حدود سالیانه ۳۶ سانتی متر تخمین زده شده است.

مدیرکل سابق دفتر نظام‌های حفاظت و بهره برداری آب و آبفای وزارت نیرو مهمترین راه جلوگیری از نشست زمین را ابتدا جلوگیری از اضافه برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی به وسیله انسداد چاه‌های غیر مجاز و نصب کنتور هوشمند بر روی مخازن و اجبار صاحبان این چاه‌ها به برداشت مجاز از منابع مذکور می‌داند و اضافه می‌کند: تغذیه مصنوعی دشت‌ها توسط اجرای پروژه‌های تغذیه مصنوعی و آبخیزداری از راهکارهای اساسی برای مقابله با این پدیده است.

اما از همه مهمتر این است که توسعه بخش کشاورزی که بیشترین مصرف را از آب‌های زیرزمینی دارد، از توسعه افقی به توسعه عمودی توسط کشت‌های گلخانه ای، هیدروپونیک و… تغییر کند تا با افزایش بهره‌وری، ضمن کاهش برداشت از منابع زیرزمینی، شاهد افزایش محصولات کشاورزی باشیم.

فرونشست، نتیجه فعالیت انسان

فرونشست به طور طبیعی به مقدار بسیار محدود در برخی نقاط جهان وجود دارد، اما آنچه امروز به صورت بحران در کشور ماست، محصول فعالیت‌های اقتصادی است.دکتر امیر آقاکوچک، آب شناس و استاد دانشگاه کالیفرنیا ارواین در این باره به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: فرونشست هم به صورت طبیعی و هم به دلیل فعالیت انسانی اتفاق می‌افتد.

در قرن‌های گذشته، زمانی که فعالیت انسانی هم نبود، بعضی جاها فرونشست اتفاق می‌افتد، اما این قضیه به دلیل فعالیت‌های انسانی تشدید شده است. در حالت طبیعی نوع و شکل برخی از لایه‌ها، به ویژه لایه‌های رسوبی به این صورت است که به مرور به صورت آرام آرام به سمت پایین حرکت می‌کند و به دلیل همین، فرونشست در جاهایی می‌بینیم. در بعضی جاهای دنیا این فرونشست‌های طبیعی دیده شده است.

یک عامل طبیعی دیگر هم وجود دارد و آن تجزیه مواد آلی است که در لایه‌های پایینی خاک ممکن است وجود داشته باشد و به مرور این لایه‌های مواد آلی که در لایه‌های پایینی هستند وقتی به طور شیمیایی تجزیه می‌شوند، فضایی ایجاد می‌شود و ممکن است به مرور یک فرونشست اتفاق بیفتد. اما آن چیزی که به صورت مشکل با آن درگیر هستیم، به دلیل فعالیت‌های انسانی است، از جمله اکتشاف نفت و برداشت آن و از آن مهمتر برداشت بی رویه از آب‌های زیرزمینی.

وی می‌افزاید: فعالیت‌های متنوعی منجر به فرونشست می‌شوند. معدن کاری به عنوان مثال یکی از آن صنایعی است که به دلیل تغییرات قابل توجهی که در لایه‌های زمین ایجاد می‌کند و همچنین در کنار آن برداشت آب هم صورت می‌گیرد، یکی از عوامل فرونشست است. صنعت نفت هم به همین ترتیب یکی دیگر از عوامل است اما باز هم مهمترین علت فرونشست، مصرف بی رویه آب زیرزمینی است.

دکتر آقاکوچک اضافه می‌کند: اگر در برداشت آب از حدی که طبیعت می‌تواند جبران کند و سفره‌ها را تغذیه کند، تجاوز کنیم و به مدت طولانی ادامه دار باشد، نوعی کمبود ایجاد می‌شود. یعنی آبی که ما برداشت می‌کنیم، از آبی که به طور طبیعی بر می‌گردد بیشتر شود، از حساب ذخیره آبخوان کم می‌شود و در نهایت منجر به فرونشست می‌شود.

ذخیره آب مثل حساب بانکی است که اگر بیشتر از پولی که وارد می‌شود برداشت کنید، بالاخره تمام می‌شود. اگر این روند ادامه پیدا کند، به جایی می‌رسد که به آن ورشکستگی آبی می‌گوییم که عملا نتیجه آن چیزی است که به آن «خشکسالی انسانی» می‌گوییم. یعنی نوعی خشکسالی که عوامل انسانی آن را ایجاد یا تشدید کرده است.

این استاد آب شناس ایرانی که برنده جایزه علوم هیدرولوژیک اتحادیه ژئوفیزیک آمریکا است به برگشت ناپذیر بودن این روند اشاره می‌کند و می‌افزاید: اگر برای مدت طولانی در این وضعیت بمانیم، به دلیل فرونشست‌ها مقداری از ذخیره آبی برگشت ناپذیر می‌شود. در لایه‌های زمین، خلل و فرجی که در آن وجود دارد که در آن آب و هوا وجود دارد و ما آب را بیرون می‌کشیم و برای مدتی آن فضا خشک می‌ماند، در نتیجه نشست می‌کند و آن خلل و فرج‌ها از بین می‌رود. این باعث می‌شود که در آینده حتی اگر دوره‌های ترسالی داشته باشیم، همان آبخوان دیگر نمی‌تواند مثل قبل آب در خود ذخیره کند.

راهکارها

پدیده فرونشست گرچه بسیار رعب انگیز است، اما قابلیت پیشگیری دارد. دکتر آقاکوچک در باره راهکارهای موجود برای جلوگیری از فرونشست توضیح می‌دهد: راهکارهای زیادی برای این موضوع وجود دارد. برخی از آنها نیاز به تکنولوژی‌های پیشرفته دارند، برخی دیگر راهکارهای مدیریتی است، از جمله راهکارهای مبتنی بر تکنولوژی تزریق آب. این راهکار به ویژه در شهرهای بزرگ که جمعیت زیادی در خود دارد و فاضلاب زیادی تولید می‌کند عملی است.

در این روش، فاضلاب به حد آب خوردن تسویه می‌شود و پس از آن به لایه‌های زیرین تزریق می‌شود. در شهرهای بزرگ کالیفرنیا این روش استفاده می‌شود. خارج از ایالات متحده مثلا در سنگاپور، در برخی شهرهای اروپایی هم این روش مورد استفاده قرار گرفته است. ویژگی این روش، این است که هم فاضلاب که خودش اثرات مخرب زیست محیطی دارد تسویه می‌شود و بعد از آن، این آب به صورت مصنوعی به آب‌های زیرزمینی تزریق می‌شود. یعنی در حوضچه‌هایی می‌ریزند که به مرور خودش به مخازن آب نفوذ می‌کند. در اورنج کانتی کالیفرنیا یک دوره تاریخی خشکسالی وجود دارد. ولی اگر به وضعیت آبی نگاه کنید، به دلیل استفاده از این تکنولوژی در وضعیت بسیار خوبی است.

این استاد دانشگاه راهکارهای ساده تری را هم بیان می‌کند و می‌افزاید: راه‌های ساده تری هم وجود دارد، از جمله پخش کردن سیلاب‌ها که در خیلی از مناطق ایران هم می‌تواند انجام شود. تکنولوژی خاصی هم نیاز ندارد و پخش سیلاب در خارج از شهرها که زمین بیشتر است باعث می‌شود که مقداری از آب به لایه‌های زیرین بر می‌گردد. در مناطق خشک و نیمه خشک خیلی وقت‌ها سیلاب‌های بسیار بزرگ راه می‌افتد.

حتی در مناطقی که رودخانه ای وجود ندارد، هر چند سال یک بار سیل بزرگی می‌آید. همین اخیرا نمونه‌هایش را در جنوب سیستان و بلوچستان داشتیم. ما اگر بتوانیم با پخش کردن این سیلاب‌ها تا حدی این سیلاب‌ها را به سمت آبخوان‌ها هدایت کنیم، می‌تواند در دراز مدت به بهتر شدن شرایط آبخوان‌هایمان کمک کند. تزریق آب به لایه‌های زیرین در بسیاری از مناطق از جمله در جاهای روستایی و زمین‌های کشاورزی شاید ممکن نباشد، چرا که در آنجا منابع عظیم برای تسویه وجود ندارد.در واقع وقتی تجهیزات عظیم تسویه آب وقتی مقرون به صرفه است که مقدار زیادی فاضلاب وجود داشته باشد.

مدیریت مصرف، بهترین راهکار

مدیریت مصرف را هم در شهر و هم در روستا می‌توان انجام داد. دکتر آقاکوچک با بیان این جمله توضیح می‌دهد: ما باید ببینیم که چه مقدار امکان برداشت داریم، بدون اینکه خسارت قابل توجه به طبیعت وارد کنیم. بعد از آن می‌توانیم توسعه خود را حول و حش آن تنظیم کنیم و سعی نکنیم از طبیعت بیش از آنچه می‌تواند بدهد، به صورت مصنوعی برداشت کنیم. اگر هم آب بیشتری نیاز داریم از روش‌هایی مثل تسویه فاضلاب استفاده کنیم. این می‌تواند یک منبع جدید برای ما باشد. این راهکار بسیار موثرتر است تا اینکه برویم آب را از یک حوزه بیاوریم بالادست دیگر را خشک کنیم تا یک منطقه آباد شود.

وی تاکید می‌کند: به جای مدیریت تقاضا یا افزایش استخراج میزان آب زیرزمینی، لازم است تمرکز خود را روی مصرف بهینه بگذاریم. اگر ممکن است محصولات خودمان را طوری انتخاب کنیم که با طبیعت ما همخوانی بیشتری داشته باشد. بسیاری از محصولاتی که تولید می‌کنیم، بسیار آب بر است و قیمت زیادی هم در بازار جهانی ندارند.

استاد دانشگاه ارواین در ادامه به مصرف بالای آب در ایران اشاره می‌کند و می‌افزاید: مصرف کشاورزی و شهری ما به طور قابل توجهی بالاتر از میزان مصرف جهانی است. اگر بخواهیم با آمار و ارقام صحبت کنیم، مصرف آب کشاورزی مان به نسبت به کیلوگرم غذایی که تولید می‌شود، قیاس کنیم، بیش از دو برابر مصرف جهانی است و حتی خیلی بیشتر از کشورهایی است که مشابه ما هستند. این نشان می‌دهد که ما امکان اصلاح و بهینه کردن شرایط را داریم، به شرطی که تمرکز روی آن داشته باشیم. به جای انتقال بین حوزه ای آب، روی مدیرت مصرف در مناطق مختلف تمرکز کنیم.

تمام کشور درگیر فرونشست است

همان طور که اشاره شد، عمده مناطق کشور با پدیده فرونشست دست و پنجه نرم می‌کنند. دکتر آقاکوچک با اعلام این مطلب اضافه می‌کند: به نظرم من تمام کشور با مساله فرونشست درگیر است. حتی جاهایی که امروز ما تغییرات زیادی در این مورد در آنها ندیده ایم، در آینده حتما درگیر فرونشست خواهند شد.

دلیل آن این است که وقتی به شرایط آب زیرزمینی در حوزه‌های مختلف نگاه می‌کنیم، تقریباً تمامی‌آنها در بیلان منفی هستند. آن تعدادی هم که در بیلان منفی نیستند، در مناطق بسیار پر آب کشور از جمله گیلان و مازندران هستند که حتی در آن مناطق هم بعضی از آبخوان‌های ما دارای بیلان منفی هستند. پس به جرات می‌توان گفت تمام مناطق کشور با موضوع فرونشست درگیر است یا خواهد بود، به ویژه اگر روند فعلی ادامه دار باشد.

دلیل آن همین آماری هست که در مورد برداشت از آبهای زیرزمینی منتشر شده و همه دیده اند. آخرین نتایج ما نشان می‌دهد در یک دوره کوتاه ۱۲ ساله، حدود ۷۴ کیلومتر مکعب آب زیرزمینی از دست داده ایم که جبران نشده است. این کل مصرف ما از منابع آبی نیست، فقط قسمتی از آن است که جبران نشده است. این اطلاعات به روز نیست و در سال‌های اخیر این موضوع تشدید هم شده است.

با توجه به شرایطی که در سال‌های اخیر شاهد آن بوده‌ایم، مدیریت آب باید برای همه آب‌ها صورت گیرد. دکتر آقا کوچک در این باره می‌گوید: به طور خلاصه، مهمترین قضیه مدیریت مصرف است که فقط مربوط به آب زیرزمینی محدود نمی‌شود، بلکه در مورد آب‌های سطحی نیز نیاز به مدیریت مصرف داریم.

ما می‌دانیم در مورد آب‌های سطحی هم مرتبط است و غیر مستقیم به فرونشست مرتبط است، پس باید مدیریت مصرف را جدی بگیریم و این طرح‌های عجیب و غریب انتقال آب را کنار بگذاریم، به جای آن نگاه کنیم ببینیم طبیعت به ما چه داده و ما چگونه می‌توانیم از آن استفاده بهینه کنیم بدون اینکه به طبیعت آسیب جدی بزنیم. این مهمترین کاری است که ما باید انجام بدهیم. نگرش مدیریتی را باید عوض کنیم.