سلامت نیوز: دكتر ربابه شیخ الاسلام  متخصص سلامت عمومی و اپیدمیولوژی تغذیه , ریس انجمن علمی  غذا و تغذیه ی  حامی سلامت ایران طی یادداشتی اختصاصی به سلامت نیوز درباره محصولات دستکاری شده ژنتیکی نوشت : خیلی ها از طریق پایگاه آموزشی  تغذیه و سلامت( بهسایت ایران ) از من در مورد غذاهای  Genetically Modified Food  یا غذاهای دستکاری شده ژنتیکی  می پرسند اول بهتر است  توضیح دهم كه این غذا ها چه هستند و چگونه تولید میشوند.  مهندسی ژنتیك علمی است كه با تغییر در ژنوم دانه گیاه یا ژن های حیوان یا میكرو ارگانیسم ) میتواند تغییراتی در این موجودات چه نباتی و چه غیر نباتی بوجود آورد در طول سالها مهندسی ژنیتیك یا بیو تكنولوژی  در حال شناخت سیستم پیچیده ژن ها ست و در طول سالها توانست با تغییراتی كه روی ژن انجام میشد مثلا گندمی با مقاومت بیشتر به خشكسالی و یا دانه ذرتی كه مقاوم به آفات و یا برنجی با جذب مواد مغذی بیشتری از خاك تهیه كند.

علاوه بر این بعضی تغییرات ژنتیكی میتواند  میزان محصول را در زمین را افزایش دهد . مهندسی ژنتیك با این تغییرات سعی بر افزایش محصول مقاوم به آفات نقش خود را در امنیت غذایی بیان می كند و ادعا دارد كه با این تغییرات میتواند كار كشاورزی را سهل تر ، آفات را كنترل و مصرف سموم را كاهش داده و بر تولید محصولات كشاورزی بیفزاید.

در واقع غذا های تولید شده با استفاده از این علم  كه تغییر در(DNA) یا ژنوم از طرق مختلف است غذای دستكاری شده ژنتیكی  و یا GM   نا میده میشود.  غذا های دستكاری شده ژنتیكی را در كشور ما  غذا های تراریخته می گویند ولی موضوع مهم اینست كه این غذاها با توجه به نوع  با ژن های متفاوت و  با روش های متفاوت تولید می شوند بهمین دلیل است كه باید  ارزیابی هایی  ( حتی سختگیرانه ) در مورد ایمن بودن  آنها  برای انسان و جامعه و محیط زیست در نظر گرفته شود با توجه به تنوع این دستكاریها  هر محصول باید جداگانه بررسی شود  و اراِیه  یك روش عمومی  و مشابه برای ارزیابی همه نوع امكان پذیر نیست .

 ازطرف دیگر با توجه به نوشته های محققین این رشته تهیه بذور دستکاری ژنتیکی  معمولا در اختیار انحصاری بعضی از شرکت هایی قرار دارد که منافع انحصاری تجاری بزرگ خود را دنبال می کنند برای مثال وجود 3 شرکت عمده تولیدی در ایالت متحده آمریکا  این کشور را در صدر تولید کننده، کشت کننده، صادرکننده و مصرف کننده این محصولات قرار داده  و این موضوع در کشور ما که اغلب ملاک هایمان را از این کشور ها میگیریم به عنوان یک دلیل موجه و قابل قبول برای تولید و یا مصرف این گونه محصولات در ایران عنوان می‌شود.

ولی این مسئله بسیار عمیق و حساس است  چون شرکت های تولیدکننده بذور دستکاری شده ژنتیکی در طراحی و ساخت بذورخود با استفاده از مهندسی ژنتیک از ترفندهایی استفاده  می کنند که کشاورز را  مجبور به خرید مجدد بذر  هر ساله از این شرکت ها  می کنند. یکی از بحث برانگیزترین جلوه های مهندسی ژنتیک گیاهان، (Terminal technology)  است که این شرکت ها بکار میبرند تا مطمئن شوند که هر سال کشاورزان بذر جدیدی را خریداری می کنند و از بذر حاصل از محصولات کاشته شده خود برای سال بعد استفاده نمی کنند. هر چند مکانسیم این فناوری از لحاظ مهندسی ژنتیک پیچیده است، اما در نهایت منجر به از بین رفتن جنین بذر و قدرت جوانه زنی گیاه در نسل بعد می گردد.

آیا با استفاده از GM  میتوان امنیت غذایی را در جهان گسترش داد و از گرسنگی کاست ؟
گفته میشود با توجه به امکان تولید بیشتر در واحد سطح زمین،بذور دستکاریهای ژنتیکی میتواند با تولید بیشتر در جهت امنیت غذایی و کاهش گرسنگی در جهان  گام بر دارد  یادمان باشد که اگر چه از پیدایش  این روش حدود بیست سال میگذرد( 1996-2015) و امکان حمایت فنی برای کشور های فقیر با سود عظیمی که این شرکت ها از فروش محصولات تراریخته میبرندوجود داشته ولی رشد گرسنگی خصوصا در کشور های افریقایی از سال 1990 تا زمان فعلی بیش از 16 در صد رشد داشته است  یعنی این کشور ها در انتشار و انتقال دانش به جوامع جهان سوم از خود تلاشی نشان نمی دهند و تنها در بدست آوردن انحصار فروش و تجارت گام برداشته اند.

.
آیا غذاهای ژنتیكی دستكاری شده سالم هستند ؟
سازمان جهانی بهداشت میگوید در طول سالها بخش كشاورزی با روش های بومی وسنتی دیگر سعی در تغییرات برای بهبود و ارتقای كیفیت و افزایش تولید قبل از این تكنولوژی داشته است و گاهی این روش ها و تغییرات انجام شده  مثبت و گاهی منفی بوده اند .

متولیان غذایی در كشورها در سطح ملی باید در این زمینه مسوولیت بپذیرند و ایمن بودن این غذا ها را بررسی كنند. در حال حاضر اغلب مسوولان غذایی كشور ها به این باورند كه ارزیابی های خاص روی این محصولات لازم و ضروریست. 

سیستم های خاصی برای این مهم باید وجود آید تا خیلی دقیق  روش های GM  و غذاهای GM را برای اطمینان از حفظ سلامت  انسان و محیط زیست   قبل از ورود محصول به بازاربررسی كند.

از سال  سال 1995 متخصصانی از کشورهای مختلف پروتکلی بنام پروتکل ایمنی زیستی را تدوین كرده اند . این پرو توكل بعد از سالها بحث و اصلاح در سال 2000 در كانادا تصویب شد و سران دولت ها نیز به اجرای آن متعهد شدند.

نظر به بحث و حتی جدل فراوان در مورد این  غذا ها  كه تولید و توزیع آن بدون توجه به مشكلات احتمالی آن در كشور های جهان رو به رشد است توجه به این پرو تكل  كه نتیجه تلاش جهانی  است و اجرای دقیق مفاد آن یعنی استفاده صحیح و مطمئن از بیوتکنولوژی و میكرو ارگانیسم ها و استفاده از روش های اطمینان بخش در شرایطی که برای محیط زیست و تنوع زیستی خطر ساز نباشد،الزامی مهم ، حیاتی و ملی است.

با  توجه به  مشكلات و بحث در زمینه غذا های دستكاری شده ژنتیكی در اغلب كشور های جهان و به دلیل تولید و عرضه بی رویه  بالا سازمان جهانی بهداشت نیز  به فعالیت های كمیته  كدكس آلیمانتاریوس Codex Alimentarius Commission اشاره می كند   كه از سال 2011 پیشرفت های زیادی در زمینه تدوین دستورالعل های مرتبط با این نوع غذا ها داشته است .

در این كمیته اتفاق نظر اعضا در مورد ارزیابی قبل از ورود این غذا ها به بازار مصرف در مورد هر محصول تك به تك  كه شامل ارزیابی اثرات مستقیم (در مورد ژن بكار رفته ) و اثرات غیر قابل پیش بینی ( كه ممكن است در اثر ورود ژن جدید بوجود آمده باشد) صورت گرفته و علاوه بر این این كمیته سه  راهنمای عملیاتی نیز در زمینه این غذاها تهیه و ابلاغ كرده است .

لازم به ذكر است كه كمیته های كدكس المانتاریوس در هر كشور و جود دارد كه با توجه به این دستورالعمل ها اقدام میكند و در كشور ما نیز این كمیته فعال میباشد و لازم است مسوول این كمیته اقداماتی را كه در زمینه اجرایی شدن این راهنماهای عملیاتی انجام داده اند  و مهمتر از آن اقداماتشان را به اطلاع مردم برسانند. سه راهنمای فوق الذکر عبارتند از :

1.    راهنمای برای انجام ارزیابی های ایمنی این غذا ها كه از روش های مختلط  و متنوع با DNA تهیه شده اند .
2.    راهنمای برای انجام  ارزیابی های ایمنی این غذا ها كه از روش های مختلط  و متنوع با DNA  و میكرو ارگانیسم تهیه شده اند.
3.    راهنمای برای انجام  ارزیابی های ایمنی این غذا ها كه از روش های مختلط  و متنوع با DNA  حیوان تهیه شده اند .

اصول كدكس مغایرتی با قوانین ملی كشور ها ندارد ولی خیلی دقیق به موافقتنامه های  سازمان جهانی تجارت ( SPS Agreement )  هماهنگ شده اند  اعضای WTO تشویق شده اند كه استاندار های ملی كشور ها  و كدكس را رعایت كنند . اگر  شركای تجاری همان روش ها ی ایمنی را برای غذا های GM رعایت كنند باز این امكان نیز وجود دارد که با توجه به دقت نظر های متفاوت و قوانین حفظ سلامت و محیط زیست  و قوانین  محصولی در یك كشور پذیرفته و در كشور دیگری پذیرفته  نشود.

بخش ایمنی غذا و و بیماریهای مشترك انسان و دام در سازمان جهانی بهداشت مسوولان ایمنی غذا در كشور ها را  برای این منظور كمك می كند .

 لزوم تدوین قانون برای غذای سالم و غذاهای تراریخته در سطح ملی

الف . سیاستگزاری و تدوین قانون برای غذاهای تراریخته
روش هایی كه كشور ها مصرف غذا های ترا ریخته را  قانونی میكنند متفاوت است . در بعضی از كشور ها هنوز این غذا ها قانونی نیستند . كشور هایی كه  تمركزشان را برارزیابی و  حصول اطمینان از نداشتن خطر برای سلامت مصرف كنندگان گذاشته اند .
كشور هاییكه قوانینی معین برای این غذا ها دارند و علاوه بر توجه به خطر ات آن بر مصرف كننده و محیط زیست ، برارتباط با مسایل مرتبط با تجارت مانند قوانین برچسب گزاری تكیه میكنند  .
  با توجه به بحث های همیشگی بر سر غذا های دستكاری شده  بنظر میرسد كه تنظیم قوانین  ملی و سخت گیرانه توسط مراکزی که متخصصین  علاقمند به سلامت و ایمنی کشور  آنرا هدایت می کنند الزامی است . وبا توجه به شرایط خاص وبحرانی  جهان و احتمال سو استفاده  و حتی بیو تروریسم  اهمیت رصد نمودن انواع غذا  بصورت محصول کامل و یا نیمه آماده اهمیتی حساس و حیاتی دارد  . 

ب. سیاستگزاری و تدوین قانون برای  تولید و واردات غذای سالم
گفتگو در مورد غذاهای دستکاری ژنتیکی شده  و هیاهوی پیرامون آن  نباید ما را از عواقب و ضررهای استفاده از سموم کشاورزی ، سموم از رده خارج شده و خطرناک که به قیمت نازل بطور قاچاق وارد میشوند و ضمن به خطر انداختن جان مصرف کننده و محیط زیست موجب افزایش بار بیماری میشوند و از این طریق سرمایه های ملی ما را به به نابودی میکشانند غافل کند .

فروش زمین های کشاورزی و تبدیل آن به آپارتمان های مسکونی برای کسانی که ارزش خاک کشاورزی را میدانند بسیار تاسف بار و بهدر دادن سرمایه های ملی محسوب میشود خاک کشاورزی یک ثروت بی بدیل ملی است و اینگونه استفاده ها با لطمه زدن به کشاورزی ، محیط زیست را تخریب و با بخطر انداختن تولید داخلی به واردات دامن زده و کشور را وابسته میکند.

نداشتن قانون و برنامه ملی یک پارچه ایمنی غذا از مزرعه تا سفره، نبود نظارت به خاک کشاورزی و حفظ آن ،حمایت نکردن از روش های متفاوت ومختلف مبارزه با آفات نباتی که به روش های طبیعی و استفاده از حشرات مفید دوستدار محیط زیست که امکان پرورش آنها خوشبختانه در کشور وجود دارد ، کم لطفی به خاک و مغذی نکردن آن با کود های حاوی میکرو نوترینت ها نظیر کودهای حاوی آهن و روی ، استفاده بیش از حد از کود های نیتراته و باقیمانده آن در گیاهان خصوصا سبزیجات ریشه ای و خطرات بدیهی آن بر سلامت، و نکات دیگری که متخصصین کشاورزی بهتر به آن واقف هستند  از مشکلاتی است که در عرصه تولید محصولات کشاورزی و دامی وجود دارد  و باید برای آن چاره اندیشی کرد. متاسفانه سالهاست که این مطالب توسط متخصصین مختلف گفته می شود و گویا همتی یا بودجه ای و یا عزمی برای واداشتن سازمانهای مسوول به انجام وظایفشان وجود ندارد .