به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد، اما وی اشاره‌ای به تاثیرپذیری سواحل شمال کشور و در عین حال احتمال آسیب‌پذیری بیشتر تالاب‌ها از این رویداد بی‌سابقه نداشته است. حال آنکه همایون خوشروان، عضو هیات‌مدیره انجمن سواحل و سازه‌های دریایی اظهار کرده براساس داده‌هایی که به کمیته ملی آب و هواشناسی سازمان هواشناسی کشورهای حاشیه دریای خزر رسیده، مشخص شده که سطح تراز آب دریای خزر حدود سه سانتی‌متر در سال ۲۰۲۰ نسبت به سال ۲۰۱۹ کاهش پیدا کرده است. وی در ادامه اشاره کرده که در چهار ماهه نخست سال ۲۰۲۱ میزان روان‌آب‌های رودخانه ولگا از حجم آب‌هایی که به سمت دریای خزر در سال ۲۰۲۰ منتقل شده، بسیار بسیار پایین‌تر بوده بنابراین این‌طور پیش‌بینی می‌شود که در سال ۲۰۲۱ روند کاهش سطح تراز آب دریای خزر را با سرعت بیشتری دنبال خواهیم کرد که شاید بین ۱۲ تا ۱۷ سانتی‌متر در پایان سال ۲۰۲۱ باشد.
مساله اینجاست که عمق دریای خزر در بخش شمالی، کم است و کاهش آب دریا در سطح آن به وضوح نمودار خواهد شد اما تاثیرات ناشی از پسروی که هم‌اکنون صحبت از آن می‌شود، حتی در تالاب‌هایی مانند میانکاله هم پدیدار شده است. حال اگر نگاهی به صحبت‌های مرحوم دکتر پرویز کردوانی، استاد دانشگاه تهران در کتاب دریای خزر داشته باشیم، مشخص می‌شود که بهترین و مطلوب‌ترین حد جهت احیای تالاب‌های مرتبط با دریا و افزایش تولید 27 متر است در حالی که پسروی خزر تالاب‌های شمال کشور را از این حد هم دورتر خواهد کرد و بدین‌ترتیب شاید بتوان گفت که مشاهده بالغ بر 40 فقره آتش‌سوزی در ذخیره‌گاه زیستکره میانکاله در تابستان سال جاری هم جلوه‌ای از تغییرات چندوجهی این اتفاق در اکوسیستم‌هایی منحصربه‌فرد و ارزشمند است. البته برخی کارشناسان بر این باور هستند که مطالعه منحنی نوسانات درازمدت سطح دریای خزر مشخص می‌کند که تغییرات آن از الگوی معینی تبعیت نمی‌کنند اما تغییرات موقت به دلیل امکان اندازه‌گیری مداوم و مستمر قابل پیش‌بینی هستند. سازمان فضایی ایران (سنجش از دور) تغییرات ارتفاع دریای خزر را این‌گونه تشریح می‌کند: «ارتفاع سطح آب دریای خزر از سال 1384 تا سال 1395 کاهش یافته و پس از آن به تعادل نسبی رسیده است. بیشترین ارتفاع سطح آب حدود 25.8- متر است که در نیمه اول سال 1374 اتفاق افتاده و کمترین ارتفاع سطح آب دریای خزر حدود 27.5- متر است که مربوط به نیمه دوم سال 1394 بوده و نسبت به سال 1374 حدود 1.7 متر کاهش یافته است. همچنین ارتفاع سطح دریای خزر در 14 مرداد ماه 1399 مقدار 27.3- متر اندازه‌گیری شده است.»
حال این پرسش‌ها مطرح می‌شود که با ادامه این روند چه تغییرات دیگری را می‌توان در سواحل ایران انتظار داشت؟ بیشترین سطح از آسیب متوجه چه نقاطی در سواحل و تالاب‌های ایران است؟ آیا پسروی خزر بر فعالیت‌های صیادی هم تاثیرگذار خواهد بود؟ حمید خلیلی، مدیرکل مهندسی سواحل و بنادر سازمان بنادر و دریانوردی در گفت‌وگو با «اعتماد» به این پرسش‌ها پاسخ داد.
کاهش تراز دریای خزر از نظر شما چقدر جدی است؟
یکی از مهم‌ترین پدیده‌های سواحل و به ویژه سواحل دریای خزر، پیشروی و پسروی آب دریا می‌باشد که تاثیرات مثبت و منفی بسیاری روی سواحل دارد. نوسانات تراز آب دریای خزر مهم‌ترین و اصلی‌ترین عامل پیشروی و پسروی دریا می‌باشد. پسروی دریا سبب افزایش سطح خشکی‌های ساحلی به تناسب مقدار شیب در قسمت‌های مختلف ساحل می‌شود. کاهش تراز آب دریای خزر به دلیل تغییرات گسترده‌ای که در خط ساحلی به خصوص در مناطق کم‌عمق ساحلی ایجاد می‌کند، بسیار حائز اهمیت است چراکه پسروی آب دریای خزر می‌تواند اثرات محیط‌زیستی، اقتصادی، ژئوپلیتیکی و حتی اجتماعی برای کشورهای حاشیه دریای خزر به همراه داشته باشد. داده‌های بلندمدت تراز آب دریای خزر نشان می‌دهد که بیشترین پسروی آب این دریا در دهه‌های 40 و 50 شمسی مشاهده شده است. براساس نمودار تغییرات تراز آب دریای خزر پس از پیشروی شدید آب دریا طی دهه‌های 60 و 70، حدودا از نیمه دوم دهه 70 کاهش تراز آب دریا آغاز شده و همچنان شاهد پسروی آب دریای خزر هستیم، اما میزان این پسروی هنوز به تراز منفی دهه 40 و 50 نرسیده است. تراز آب فعلی از دهه 40 و 50 بالاتر است اما با توجه به روند پیش‌رو و کاهش ورودی آب از رود ولگا که تامین‌کننده اصلی آب دریای خزر است و به خصوص تغییر شرایط اقلیمی که منجر به افزایش تبخیر آب دریا شده، همچنان روند نزولی کاهش تراز آب دریای خزر مشاهده می‌شود.
دلیل این اتفاق را شما کاهش ورودی از رود ولگا و سدسازی در روسیه می‌دانید؟
بنا به نظر محققین محیط‌زیست، تغییر اقلیم منطقه که افزایش تبخیر از سطح دریا و کاهش نزولات جوی در حوضه‌های آبریز دریای خزر را به دنبال داشته و از طرف دیگر نحوه مدیریت آب در حوضه شمالی دریای خزر و سدسازی‌ها در آن منطقه، عمده‌ترین دلایل پسروی آب دریای خزر طی سال‌های گذشته هستند. از میان رودخانه‌هایی که به حوضه خزر می‌ریزند، رودخانه ولگا با سهمی در حدود 80درصد بیشترین آب ورودی به حوضه را تامین می‌کند که کوچک‌ترین تغییر در دبی این رودخانه بر نوسانات تراز آب خزر موثر است.
آیا این احتمال هست که به تراز منفی دهه 40 برسیم؟
در حال حاضر نمی‌توان به این سوال پاسخ روشنی داد چراکه تراز آب دریای خزر در طول دوره‌های مختلف دارای نوسانات دوره‌ای نامنظمی بوده اما با توجه به مجموع شرایطی که ذکر کردم، این احتمال وجود دارد که به تراز منفی دهه 40 و 50 هم برسیم.
این صحبت که مطرح کردید، فقط احتمال است یا قطعیت دارد؟
خیر، صرفا در حد احتمال است، چراکه درخصوص مباحث اقلیمی و محیط‌زیستی نمی‌توان با قطعیت پیش‌بینی کرد حتی این احتمال هم وجود دارد که در آینده وارد دوره پیشروی آب دریا شویم. عدم دانش کافی در مورد بسیاری از فرآیندهای فیزیکی و پدیده‌های موثر در رشته‌های مختلف مهندسی و علوم و همچنین پیچیدگی روابط حاکم بر آنها سبب می‌شود نتوان در مورد وقوع یا عدم وقوع یا نحوه رفتار دقیق آنها در زمان دلخواه اظهارنظر قطعی کرد. ازجمله این پدیده‌ها می‌توان به تغییرات تراز آب دریا، زلزله، سیل و امواج دریا اشاره کرد.
در دهه گذشته شرایط به چه صورت بوده؟ آیا سیلاب‌های سال 98 تراز آب دریا را تغییر نداد؟
افزایش آبی که به سبب سیلاب‌های سال 98 به خصوص در استان گلستان شاهد بودیم را نمی‌توان پیشروی آب در خزر نامید، در آن مقطع در حد خیلی محدود سیلاب باعث تغییر شرایط شد اما این مساله نه‌تنها باعث تغییر بلندمدت شرایط نشد بلکه تنها به مدت محدودی در تالاب‌های کم عمق ساحلی افزایش سطح آب را داشتیم که پس از مدتی مجددا کاهش آب در این مناطق پدیدار شد. همان‌طور که اشاره کردم، براساس نمودار تغییرات تراز آب دریای خزر پیش از دهه 70 شاهد افزایش سطح تراز آب خزر بودیم اما از نیمه دوم دهه 70 تاکنون، پسروی و کاهش سطح تراز داشته‌ایم و متاسفانه شدت آن هم همچنان ادامه دارد.
از چه مقیاس تغییری در این بازه زمانی صحبت می‌کنیم؟
پسروی آب دریای خزر از لحاظ وسعت کرانه ساحلی در سواحل کشور ما در برخی نقاط به بیش از چند کیلومتر رسیده است. به‌طور مثال در استان گلستان محدوده تالاب گمیشان، آب حدود 4 کیلومتر به عقب رانده شده است. این عدد بسته به شیب ساحل بسیار متغیر است؛ در سواحل کشور ما در نواحی مانند جنوب شرق دریای خزر (تالاب گمیشان، خلیج گرگان و تالاب میانکاله) پسروی خیلی شدید بوده و دلیل آن هم شیب ملایم ساحل است اما در جاهایی هم به دلیل شیب زیاد ساحل همچون جنوب غرب دریای خزر، پسروی کمتری را شاهد بوده‌ایم.
بیشترین تاثیر الان در کجا دیده می‌شود؟
بیشترین تاثیر پسروی آب دریای خزر در تالاب‌های کم‌عمق ساحلی به خصوص در جنوب شرق دریای خزر (استان گلستان) در تالاب‌های گمیشان، میانکاله و خلیج گرگان نمود پیدا می‌کند. این منطقه به دلیل شیب کم بیشترین تاثیر را از کاهش و پسروی آب دریا می‌گیرد. هم‌اکنون کاهش تراز آب دریا باعث شده که وسعت عظیمی از خلیج گرگان خشک شود. در مجموع تالاب میانکاله و خلیج گرگان نسبت به پسروی آب خزر بسیار آسیب‌پذیر هستند. البته در تالاب انزلی هم شرایط اصلا مناسب نیست که دلیل آن نه تنها کاهش سطح تراز بلکه افزایش رسوب‌گذاری و ورود فاضلاب‌ها در حد گسترده است که منجر به آسیب‌های شدید، خشک شدن و تخریب بخش‌هایی از تالاب شده است.
در سازمان بنادر و دریانوردی به طور مشخص چه کاری روی این موضوع انجام می‌شود؟
سازمان بنادر و دریانوردی، به عنوان مرجع حاکمیتی دریاها و سواحل کشور، مطالعات گسترده‌ای به خصوص طی دو دهه اخیر تحت قالب مطالعات مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی (ICZM) ملی و استانی را آغاز کرده که همچنان ادامه دارد. در زمینه کاهش تراز آب دریای خزر و راهکارهای مقابله با اثرات آن نیز مطالعاتی در دست انجام است. همچنین در طرح‌های مهندسی سواحل این سازمان، از روش‌های نوین برای افزایش دقت پیش‌بینی‌های آینده سطح آب دریای خزر استفاده می‌شود. تراز دریای خزر نوساناتی با روند افزایشی و کاهشی را در سده گذشته تجربه کرده که دامنه این نوسانات به حدود 3 متر می‌رسد. تخمین آینده نوسانات تراز آب دریای خزر و تعیین تراز آب حدی با دوره‌های بازگشت مختلف این امکان را فراهم می‌سازد تا بتوانیم برای تبعات غیرمنتظره این موضوع شامل افزایش یا کاهش هزاران هکتار ار اراضی ساحلی (نظیر محدوده خلیج گرگان) برنامه‌ریزی کنیم. در این مطالعه با استفاده از تجربیات ICZM ملی، تجربیات حوضه‌های آبی مشابه دریای خزر
(Great Lakes) و بررسی مشکلات و چالش‌های دریای خزر و مناطق ساحلی استان‌های شمالی کشور به بازبینی معیارها، تعاریف و مقادیر پهنه‌ها، محدوده‌ها و مرزبندی دریای خزر و منطقه ساحلی پرداخته شده است. محدوده این مطالعات در استان‌های گیلان، مازندران و گلستان است که شامل منطقه ساحلی و پهنه ناحیه اثرگذار بر منطقه ساحلی می‌شود. از دیگر اقدامات خوبی که سازمان بنادر و دریانوردی در این زمینه انجام داده، این است که در بنادر شمالی در 5 نقطه شامل بنادر انزلی، امیرآباد، نوشهر، آستارا و ترکمن شبکه ترازسنجی ایجاد نموده است. شایان ذکر است که در بندرانزلی از دهه 40 شمسی به شکل روزانه تراز آب دریای خزر اندازه‌گیری می‌شود و این بانک اطلاعاتی قوی که سازمان بنادر و دریانوردی دراختیار دارد؛ در بررسی روند تغییرات تراز آب موثر خواهد بود.
تاثیرات ناشی از پسروی دریای خزر چیست؟
همان‌طور که اشاره شد، کاهش تراز آب و پسروی آب دریا اثرات محیط زیستی، اقتصادی، ژئوپلیتیکی و حتی اجتماعی بر سواحل برجای می‌گذارد. پایین‌روی تراز آب دریای خزر نقش مهمی در تغییرات خط ساحلی دارد. پایین‌روی تراز آب روی حمل و نقل تجاری، قایقرانی تفریحی، تاسیسات برق آبی و تاسیسات تصفیه آب آشامیدنی تاثیر می‌گذارد. تراز پایین آب به معنی بارگیری کمتر از شناور برای جلوگیری از زمین‌گیر شدن آن است که می‌تواند منجر به افزایش هزینه کالاها شود. پروانه‌های قایق‌های تفریحی در کف دریاچه‌های کم‌عمق می‌شکند و ممکن است توانایی وارد شدن به لنگرگاه‌ها را نداشته باشند و البته می‌تواند روی درآمد دریایی هم موثر باشد. تاسیسات آبی به بارش و تغییرات تراز وابسته هستند. بنابراین پایین‌روی تراز آب در مجموع موضوع مهمی در مدیریت نوار ساحلی بوده و در پهنه‌بندی خطر باید درنظر گرفته شود. اما بیشترین آسیب کاهش تراز آب دریا از نوع آسیب محیط‌زیستی است، چراکه در سواحل شمالی کشور ما یعنی جنوب دریای خزر اکوسیستم‌های ارزشمندی همچون تالاب میانکاله، خلیج گرگان، تالاب انزلی و... به عنوان ذخیره‌گاه‌های زیست کره هستند که حیات آنها وابسته به آب دریاست، لذا کاهش سطح تراز آب دریا و پسروی زیاد باعث خشک شدن آنها می‌شود. از آنجایی که این مناطق جزو مناطق حفاظت شده محیط‌زیست هستند؛ انتظار داریم که انواع گونه‌های پرندگان، آبزیان و سایر گونه‌های ارزشمند دریای خزر و حتی تنها پستاندار دریای خزر (فوک خزری) نیز در معرض تهدید قرار گیرند. از لحاظ اقتصادی هم آسیب‌ها بیشتر متوجه بنادر و سازه‌های ساحلی می‌شود که اغلب به منظور تجاری، گردشگری و تفریحی بنا می‌شوند.
در مورد پروژه مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی استان‌های شمالی کشور هم کمی بیشتر توضیح دهید.
سواحل کشور ما در شمال و جنوب کشور با قریب به 5800 کیلومتر طول و تعداد 35 جزیره، فراهم‌کننده ظرفیت‌هایی برای برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی و اجتماعی هستند، این در حالی است که موقعیت ژئوپلیتیک مناطق دریایی کشور از یک‌سو و ناهمگون بودن شرایط زیست محیطی و جغرافیای طبیعی سواحل کشور از سوی دیگر، تحقق هرگونه برنامه توسعه را در این مناطق با پیچیدگی همراه ساخته است. این پیچیدگی برون رفت از چالش‌هایی است که امروزه به سبب نبود یک مدیریت یکپارچه بر مناطق ساحلی کشور سایه انداخته است و نیازمند برنامه‌ریزی بین رشته‌ای و فرابخشی است و تنها با شناخت مشکلات اساسی سواحل و برنامه‌ریزی براساس منطق آمایش سرزمین و اصول توسعه پایدار می‌توان بر مشکلات مناطق ساحلی کشور فائق آمد.
استفاده از امکانات و ظرفیت‌های مناطق ساحلی در حد توان اکولوژیک سرزمین و تضمین پایداری این بهره‌برداری‌ها برای نسل‌های آینده، ایجاد هماهنگی و همسویی در فعالیت بخش‌های مختلف دولتی، تعاونی و خصوصی در جهت کاهش تضادها میان ذی‌نفعان در مناطق ساحلی، تمرکززدایی، تضمین دسترسی همگانی به دریا، حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی در مناطق ساحلی از اهداف اصلی مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی ICZM هستند.
نظر به مشکلات موجود در استان‌های شمالی کشور از جمله بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی (ازجمله آبزیان، جنگل)، آلودگی محیط زیستی منتج از فعالیت‌های انسانی، گردشگری و نوسانات تراز آب به ویژه موضوع حریم و اراضی مستحدث، به‌طور خاص در سواحل استان مازنداران، فرسایش و آسیب‌دیدگی خطوط ساحلی و زیرساخت آن، فقدان دسترسی آزاد عموم مردم به نوار ساحلی، ساخت و ساز نامتعادل در نوار ساحلی به ویژه در استان‌های مازندران و گیلان، موضوع تالاب انزلی در استان گیلان و خلیج گرگان در استان گلستان و نظر به اهداف پیش گفته، طرح تدقیق مطالعات مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی (ICZM) استان‌های شمالی کشور (گلستان، گیلان و مازندران) در سازمان بنادر و دریانوردی تصویب شده که اکنون مطالعات آن در مراحل نهایی است. امیدواریم با استفاده از نتایج طرح تدقیق ICZM سواحل خزر و پیاده‌سازی آن در استان‌های شمالی کشور، مدل‌های توسعه متعادل و متوازن و توسعه ممکن در منطقه ساحلی جایگزین توسعه‌های ناممکن شود.
نظر شما