به گزارش سلامت نیوز، دکتر خدیجه رحمانی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و متخصص تغذیه در گفت‌وگو با «جوان» می‌گوید: رژیم غذایی سالم باید بر حفظ ترکیب مناسب بدن شامل چربی، پروتئین، آب و سایر مواد حیاتی تمرکز داشته باشد، نه فقط بر کاهش وزن به هر قیمتی. اصول بنیادین یک رژیم غذایی سالم در سه محور اصلی تنوع، تعادل و تناسب خلاصه میشود. متن این گفت‌وگو در ادامه می‌آید.
چگونه تغذیه صحیح می‌تواند بر سبک زندگی سالم خانواده‌ها تأثیر بگذارد و چه نقشی در شکل‌گیری و تداوم سبک زندگی سالم در خانواده‌ها ایفا می‌کند؟
تغذیه صحیح یکی از ارکان اصلی در حفظ و ارتقای سلامت خانواده‌ها به شمار می‌رود و نقش مهمی در شکل‌گیری و تداوم سبک زندگی سالم ایفا می‌کند، البته برای تأمین سلامت کامل، توجه به سایر ابعاد سبک زندگی نظیر فعالیت فیزیکی نیز ضروری است، اما تغذیه به دلیل اثرگذاری مستقیم بر عملکرد بدن، جایگاه ویژه‌ای دارد. در این حوزه، می‌توان عوامل تأثیرگذار را به دو دسته فاکتورهای اولیه و فاکتورهای ثانویه تقسیم کرد. فاکتورهای اولیه شامل روند تولید، توزیع و دسترسی به غذای سالم و ایمن است، به گونه‌ای که افراد بتوانند بدون دغدغه به غذای کافی و مفید دست یابند. فاکتورهای ثانویه نیز به فرایندهایی مربوط میشود که پس از ورود غذا به بدن، مانند متابولیسم، رخ می‌دهد و بر نحوه جذب و استفاده از موادمغذی اثر می‌گذارد. در مجموع، زمانی می‌توان انتظار شکل‌گیری یک سبک زندگی سالم را داشت که هم زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی لازم برای تأمین غذای سالم فراهم باشد و هم بدن افراد از توانایی بهره‌برداری صحیح از موادغذایی برخوردار باشد. نتیجه نهایی این فرآیند، دستیابی به سلامت کامل جسمی، روانی، رفتاری و اجتماعی در سطح خانواده خواهد بود.
آیا تأثیر تغذیه تنها به جنبه‌های جسمی محدود میشود یا می‌توان آن را عامل مؤثری در بهداشت روان و سلامت روحی نیز دانست؟
تأثیر تغذیه صرفاً به ابعاد جسمی محدود نمی‌شود، بلکه نقش بسیار مهمی در سلامت روان و بهداشت روحی نیز ایفا می‌کند. سلول‌های بدن از جمله سلول‌های عصبی، برای حفظ عملکرد مطلوب خود به دریافت مستمر و متعادل موادمغذی سالم نیاز دارند. چنانچه این نیاز به‌درستی تأمین نشود، اختلال در عملکرد سلول‌های عصبی می‌تواند منجر به بروز مشکلات روانی و کاهش کیفیت سلامت ذهنی و رفتاری فرد شود. بنابراین، نمی‌توان تغذیه را صرفاً یک عامل فیزیولوژیک دانست، بلکه باید آن را به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های کلیدی در حفظ تعادل روانی، عملکرد ذهنی و ارتقای سلامت روحی ـ اجتماعی در نظر گرفت. به بیان دیگر، تغذیه صحیح زمینه‌ساز سلامت روانی پایدار در سطح فردی و خانوادگی خواهد بود.
به چه شیوه‌هایی می‌توان تغذیه سالم را به‌عنوان بخشی از سبک زندگی پایدار به افراد و خانواده‌ها آموزش داد؟
برای نهادینه‌سازی تغذیه سالم در سبک زندگی پایدار، نخستین گام ارتقای آگاهی عمومی نسبت به اصول تغذیه سالم است. افراد باید بدانند چگونه از غذای سالم به‌درستی بهره‌برداری کنند. این امر مستلزم رعایت سه اصل بنیادین تنوع، تعادل و تناسب در تغذیه است. بر این اساس، خانواده‌ها باید روزانه از هر چهار گروه اصلی غذایی استفاده کنند و در مصرف آنها به تعادل میان دریافت و نیاز بدن توجه داشته باشند. مصرف بیش از حد یا کمتر از نیاز، در هر دو حالت می‌تواند منجر به اختلالات تغذیه‌ای شود. همچنین رعایت تنوع به این معناست که در هر گروه غذایی از انواع مختلف موادغذایی بهره گرفته شود و در نهایت، تناسب نیز به توزیع متوازن گروه‌های غذایی در رژیم روزانه اشاره دارد. با این حال، صرف داشتن آگاهی کافی نیست. این آگاهی باید به عملکرد مؤثر تبدیل تا تأثیر واقعی آن در سلامت فرد و جامعه مشاهده شود. از این‌رو، آموزش باید در سطوح مختلف و برای تمام گروه‌های سنی ـ از دوران بارداری تا سالمندی ـ طراحی و اجرا شود. بهره‌گیری از رسانه‌های عمومی، نظام آموزش و پرورش، مراکز بهداشتی و سایر بسترهای اطلاع‌رسانی می‌تواند در تحقق این هدف نقش مؤثری ایفا کند. نکته مهم دیگر، جلوگیری از مداخله افراد غیرمتخصص در حوزه تغذیه است. متأسفانه در حال حاضر برخی افراد بدون دانش تخصصی، اقدام به تجویز برنامه‌های غذایی یا مکمل‌های تغذیه‌ای می‌کنند که این موضوع می‌تواند آسیب‌زا باشد. حتی پزشکان نیز در بسیاری موارد، آشنایی کافی با جزئیات علم تغذیه ندارند. در نظام‌های سلامت پیشرفته، متخصص تغذیه به‌عنوان یکی از اعضای اصلی تیم درمان حضور دارد تا با توجه به شرایط بیمار، نوع داروها، تداخلات غذایی و نیاز به مکمل‌ها، رژیم‌غذایی مناسبی طراحی کند. در مجموع، تحقق سبک زندگی سالم از مسیر آموزش مستمر، بهره‌گیری از متخصصان واجد صلاحیت و سیاستگذاری صحیح در حوزه سلامت عمومی امکان‌پذیر خواهد بود.
غذاهای صنعتی و فرآوری شده چه تفاوت‌هایی با غذاهای طبیعی و سنتی در تأثیرگذاری بر سلامت جسم و روان دارند؟
غذاهای صنعتی و فرآوری شده تفاوت‌های اساسی با غذاهای طبیعی و سنتی دارند که این تفاوت‌ها می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر سلامت جسم و روان افراد داشته باشد. امروزه با تغییر سبک زندگی، به‌ویژه در خانواده‌هایی که هر دو والدین شاغل هستند، مصرف غذاهای آماده و فرآوری شده افزایش یافته است. در صنعت غذا، فرآوری به دو شکل عمده انجام میشود: یکی فرآوری مواد اولیه برای نگهداری یا بهبود کیفیت، و دیگری تولید غذاهای آماده مصرف که در این مرحله معمولاً مواد افزودنی نظیر نگهدارنده‌ها، طعم‌دهنده‌ها و رنگ‌های مصنوعی به محصول اضافه میشود. این افزودنی‌ها، به‌ویژه در مواردی که نظارت کافی بر تولید وجود ندارد، می‌توانند در بلندمدت آثار زیانباری بر سلامت بدن داشته باشند. غذاهای فرآوری شده معمولاً ارزش تغذیه‌ای پایین‌تری دارند. بسیاری از این محصولات از نظر ریزمغذی‌ها فقیر بوده، اما کالری و چربی ناسالم بالایی دارند. تحقیقات نشان داده است که مصرف مکرر این غذاها، به‌ویژه فست‌فودها، با افزایش شیوع بیماری‌هایی نظیر دیابت، چاقی و برخی انواع سرطان همراه است. به عنوان نمونه، مصرف بیش از دو بار فست‌فود در هفته با افزایش خطر دیابت نوع۲ مرتبط دانسته شده است. در مقابل، غذاهای طبیعی و سنتی که بدون مواد افزودنی شیمیایی تهیه می‌شوند، به‌ویژه اگر از مواد اولیه تازه و محلی استفاده شده باشد، دارای ارزش تغذیه‌ای بالاتری هستند و در کاهش ریسک بیماری‌های مزمن، تقویت سیستم ایمنی و ارتقای سلامت روان مؤثرند. در موارد خاص، مانند بیماران مبتلا به سرطان حتی توصیه میشود از موادغذایی ارگانیک و کاملاً طبیعی استفاده شود. بنابراین، اگرچه نمی‌توان مصرف غذاهای فرآوری شده را به‌طور کامل حذف کرد، اما ضروری است که این مصرف محدود و با انتخاب محصولات دارای مجوز و تحت نظارت دقیق صورت گیرد. در عین حال، تأکید همیشگی باید بر استفاده غالب از غذاهای طبیعی و سنتی به‌عنوان راهکار مؤثر در پیشگیری از بیماری‌ها و ارتقای سلامت عمومی باشد.
اصول بنیادین یک رژیم غذایی سالم چیست و چگونه می‌توان آنها را به‌طور عملی در برنامه روزانه غذایی افراد گنجاند؟
یکی از چالش‌های مهم در جامعه امروز، به‌ویژه در میان جوانان، برداشت نادرست از مفهوم «رژیم غذایی سالم» است. بسیاری از افراد تنها به کاهش وزن عددی تمرکز دارند، بدون توجه به اینکه سلامت واقعی، فراتر از عدد روی ترازوست. رژیم غذایی سالم باید بر حفظ ترکیب مناسب بدن شامل چربی، پروتئین، آب و سایر موادحیاتی تمرکز داشته باشد، نه فقط بر کاهش وزن به هر قیمتی.
همانطور که پیشتر هم اشاره داشتم اصول بنیادین یک رژیم غذایی سالم را می‌توان در سه محور اصلی تنوع، تعادل و تناسب خلاصه کرد. تنوع به معنای استفاده از همه گروه‌های غذایی اصلی و مصرف انواع مختلف موادغذایی در هر گروه است. تعادل به تطابق میان دریافت انرژی و مصرف آن در بدن اشاره دارد، به‌طوری که کالری دریافتی با نیازهای واقعی فرد هماهنگ باشد و تناسب نیز به مصرف متعادل همه گروه‌های غذایی بدون افراط یا تفریط در مصرف یک گروه خاص تأکید دارد. برای اجرای عملی این اصول در زندگی روزمره، ضروری است که افراد رژیم‌غذایی خود را زیرنظر متخصص تغذیه تنظیم کنند. به‌ویژه افرادی که قصد کاهش یا افزایش وزن دارند، لازم است با مراجعه به کلینیک‌های تغذیه یا کارشناسان تغذیه در مراکز بهداشتی، برنامه‌ای شخصی‌سازی شده و علمی دریافت کنند. این برنامه‌ها باید به‌طور منظم پایش و اصلاح شوند تا از بروز مشکلات ناشی از رژیم‌های غیراصولی جلوگیری شود. علاوه بر تغذیه، فعالیت بدنی منظم نیز یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر سبک زندگی سالم است. تأکید بر هر یک از این دو عامل به تنهایی کافی نیست، بلکه هماهنگی میان تغذیه مناسب و ورزش منظم، شرط لازم برای حفظ وزن مطلوب، پیشگیری از بیماری‌ها و ارتقای سلامت جسمی و روانی است. در نهایت، دستیابی به سلامت پایدار تنها زمانی ممکن است که آگاهی‌های تغذیه‌ای به رفتار و عملکرد صحیح تغذیه‌ای تبدیل شود و این فرآیند، نیازمند آموزش، نظارت و همراهی تخصصی مستمر است.
آیا رعایت تنوع در مصرف گروه‌های غذایی اصلی (پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها، چربی‌های مفید، میوه‌ها و سبزیجات) برای تأمین سلامت عمومی کافی است؟
رعایت تنوع در مصرف گروه‌های غذایی اصلی، یکی از اصول بنیادین در تأمین سلامت عمومی است. بدن انسان برای عملکرد صحیح به مجموعه‌ای از مواد مغذی نیاز دارد که تنها از طریق مصرف متنوع و متعادل همه گروه‌های غذایی اصلی قابل تأمین است. گروه نخست، نان و غلات است که منبع اصلی انرژی مورد نیاز روزانه بدن به شمار می‌رود. تنوع در این گروه - مانند استفاده از نان‌های سبوس‌دار، برنج، ماکارونی و سایر غلات کامل ـ اهمیت ویژه‌ای دارد. گروه دوم، پروتئین‌ها شامل انواع گوشت‌ها، تخم‌مرغ، حبوبات و مغزهاست. تخم‌مرغ به‌ویژه برای کودکان، نوجوانان و سالمندان، یک منبع پروتئینی بسیار مناسب به شمار می‌آید. حضور روزانه پروتئین در رژیم غذایی برای رشد، ترمیم و عملکرد طبیعی بدن ضروری است. گروه سوم، میوه‌ها و سبزیجات هستند که منبع اصلی ریزمغذی‌ها، فیبر و آنتی‌اکسیدان‌ها محسوب می‌شوند. توصیه میشود روزانه دست‌کم پنج واحد از این گروه مصرف شود؛ شامل دو واحد میوه و سه واحد سبزیجات. حداقل نیمی از سبزیجات مصرفی باید به‌صورت پخته باشند تا جذب ترکیبات مفید مانند آنتی‌اکسیدان‌ها بهتر انجام شود. همچنین تنوع در انتخاب سبزیجات و میوه‌ها اهمیت دارد و نباید به یک یا دو نوع محدود شود. گروه چهارم، شیر و لبنیات است که نقشی کلیدی در سلامت استخوان‌ها و تأمین کلسیم بدن دارد. مصرف روزانه دو تا سه واحد از این گروه، به‌ویژه در دوران رشد و سالمندی توصیه میشود. لبنیات مصرفی باید کم‌چرب و پاستوریزه باشد. در کنار شیر، استفاده از ماست، پنیر و دوغ نیز می‌تواند بخشی از نیازهای تغذیه‌ای روزانه را تأمین کند. در نهایت، چربی‌های مفید نیز بخش مکملی از یک رژیم سالم هستند. تأکید بر استفاده از روغن‌های سالم مانند روغن زیتون، در کنار مصرف محدود سایر چربی‌ها برای حفظ سلامت قلب و عروق اهمیت دارد. بنابراین تنها در صورتی می‌توان تنوع غذایی را عامل کافی برای تأمین سلامت عمومی دانست که این تنوع همراه با تعادل در مقدار مصرف و تناسب در ترکیب گروه‌های غذایی باشد. رعایت این سه اصل کلیدی - تنوع، تعادل و تناسب - در کنار فعالیت بدنی و سبک زندگی سالم، سلامت جسمی و روانی پایدار را تضمین می‌کند.
نقش آب و هیدراسیون در رژیم غذایی سالم چیست و چه تأثیری بر عملکرد بدن و حفظ تعادل فیزیولوژیک دارد؟
آب حیاتی‌ترین عنصر مورد نیاز بدن انسان است و حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد از ترکیب بدن را تشکیل می‌دهد. تقریباً تمام فعالیت‌های بیولوژیکی بدن در محیط آبی انجام میشود؛ از جمله گردش خون، انتقال مواد مغذی و اکسیژن، تنظیم دمای بدن، دفع مواد زائد و عملکرد صحیح سلول‌ها.
گردش خون به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سازوکارهای فیزیولوژیک بدن، در محیط مایع اتفاق می‌افتد و انتقال موادمغذی، هورمون‌ها، اکسیژن و سایر ترکیبات حیاتی را ممکن می‌سازد. همچنین آب نقش کلیدی در تنظیم دمای بدن از طریق تعریق دارد و با دفع سموم از طریق ادرار و تعریق در فرآیند سم‌زدایی بدن مشارکت دارد. کم‌آبی بدن می‌تواند پیامدهای متعددی داشته باشد؛ از جمله یبوست، خشکی دهان و لب‌ها، تیرگی ادرار، سردرد، خستگی، سرگیجه و حتی اختلال در عملکرد شناختی به‌ویژه در سالمندان. در این گروه سنی، معمولاً حس تشنگی کاهش می‌یابد، به همین دلیل، توصیه میشود افراد منتظر احساس تشنگی نمانند و به‌صورت منظم، مایعات سالم از جمله آب بنوشند. به‌طور کلی، مصرف حداقل هشت لیوان مایعات در روز برای بزرگسالان توصیه میشود. البته این مقدار ممکن است بسته به سن، وضعیت سلامت، میزان فعالیت بدنی و شرایط محیطی متغیر باشد. لازم به ذکر است که قاعده هرم غذایی که نشان‌دهنده بیشترین نیاز بدن است به آب اختصاص دارد؛ این موضوع اهمیت بنیادین آب را در تأمین سلامت عمومی به‌خوبی نشان می‌دهد. در مجموع، تأمین آب کافی نه تنها برای سلامت پوست، کلیه‌ها و سیستم گوارشی ضروری است، بلکه در حفظ عملکرد مغز، جلوگیری از پیری زودرس و افزایش کیفیت زندگی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. آب، اساس و زیربنای تعادل بیولوژیکی بدن است و هیچ ماده مغذی دیگری نمی‌تواند جایگزین آن شود.
نظر شما