نگاهی کوتاه به بخش سلامت در سالی که گذشت؛اگر سرمایه گذاری بیشتری می شد

سال 1385 اینگونه با تمام فرازها و نشيب‌ها، موفقيت‌ها و ناكامي‌ها و بيم‌ها و اميدها گذشت؛ سالي كه جامعه علمي در شرف تكوين كشور توانست با تمام مشكلات، كمبودها و محدوديت‌هاي ناشي از عدم تخصيص اعتبارات پژوهشي كافي، موفقيت‌ها و دستاوردهاي ارزشمندي را در عرصه‌هاي گوناگون سلامت وبهداشت به دست آورد.

همت محققان و دانشمندان کشور در سال گذشته هر روز راوی خبرهایی بود که نشان ازعزم بالای آنان در برداشت ، تا آنجا که باید به انتظار خبرهای خوش پزشکی آقای وزیر بهداشت می نشستیم.

در سالی که گذشت گرچه بارها زنگ خطر از سوی دلسوزان برای افت رشد كمي و كيفي توليدات علمي و بين‌المللي كشور به صدا در آمد اما در بخش بهداشت و سلامت وجود داشت دستاوردهایی که جهان را تکان دهد و چشم اندازهای امید بخشی را در برابر آینده علمی کشور باز گشاید.

موفقيت پزشكان ايراني در دست يابي به درمان ضايعات نخاعي از طريق تزريق سلولهاي شوان به بيماران آسيب نخاعي، تولد نخستين گوسفند شبيه‌سازي شده خاورميانه در پژوهشكده رويان جهاد دانشگاهي و آغاز رسمي پروژه كلونينگ درماني در اين مركز و موفقيت‌هاي ديگر اين پژوهشكده از جمله تهيه نقشه پروتيني سلول‌هاي بنيادي جنين انسان و كشف شناسه سطحي سلول‌هاي مزانشيمي، چاپ نخستين مقاله كاملا ايراني در مجله نيچر ، توليد داروي تقويت سيستم ايمني بدن برای جلوگیری از ابتلاء به بیماری ایدز، ساخت و عرضه داروي سينووكس پس از سال‌ها استفاده از داروی اونكس، راه‌اندازي مجتمع بزرگ توليد داروهاي نوتركيب و ده ها موفقیت و دستاورد مختلف دیگر در عرصه بهداشت وسلامت آنچنان پر اهمیت و قابل توجه بود تا بتواند تمام حاشیه ها را به حاشیه راند و نشان از توان بالای ایرانیان در نیل به قلهای بلند افتخار و سربلندی داشته باشد هر چند اگر سرمایه گذاری در بخش سلامت که شعار امسال هفته سلامت نیز مبتنی بر آن است واقعاً متضمن آینده ای مطمئن دانسته شود.

سرویس علمی سامانه خبری سلامت نیوز همزمان با آغاز هفته سلامت و سال جدید درگزارش زیر نگاهی مختصر به چند دستاورد برجسته علمی در سال گذشته دارد.

تمام فكر و ذكرش و ثانيه به ثانيه زندگي اش در اين خلاصه شده كه بتواند براي يك بار هم كه شده راه برود و تپش هاي گرم زمين را در كف پاهايش حس كند. تا چند سال پيش حتي اسمي از ضايعه نخاعي و اينكه اين ضايعه مي تواند كسي را زمين گير كند، نشنيده بود اما اكنون درحالي كه روي صندلي چرخ دار نشسته، گاهي اوقات از گوشه و كنار دنيا و از صفحه كوچك تلويزيون اخباري را مي شنود: روش جراحي يك جراح چيني براي درمان فلج هاي برگشت ناپذير با استقبال بيماران سراسر دنيا روبه رو شده است. دانشمندان دانشگاه ملبورن استراليا اعلام كردند روش ترميم اعصاب نخاعي آسيب ديده را يافته اند. فناوري تحريك الكترونيك براي ترميم ضايعات نخاعي ايجاد شد. دانشمندان برزيلي موفق شدند با استفاده از سلول هاي بنيادين،حس را به اندام فاقد احساس بيماران برگردانند. زني در كره جنوبي كه 20 سال فلج بود پس از درمان نخاع آسيب ديده اش با سلول هاي گرفته شده از بند ناف راه مي رود. و... هزاران هزار خبر ديگري كه ممكن است او را به آرزويش نزديك تر كند و اكنون خبري ديگر: دانشمندان ايراني براي اولين بار به روش شگفت انگيزي براي درمان ضايعات نخاعي از طريق تزريق سلول شوان دست يافتند. شنيدن اين خبر جرقه اميدي بود براي هزاران ايراني مبتلا به ضايعه نخاعي؛ بيماراني كه ساليان دراز از عفونت هاي مختلف بدن، زخم بستر، اسپاسم هاي عضلاني، مشكلات تنفسي و ديگر مشكلات مربوط به ضايعه نخاعي رنج مي برند.

همه خبرنگاران که جمع شدند، یک زن مبتلا به آسیب های نخاعی درمقابل فلاشهای بی امان دوربین های آنان توانست پس از 13 سال معلولیت و ناتوانی کامل عصب دوپا، پاهای خود را حرکت دهد. این امر که روایت معجزه ها را به ذهن تداعی می کرد، حاصل کار 10 ساله دانشمندان ایرانی بر روی روش های ترمیم ضایعات نخاعی بود. موفقیت در بازگرداندن توان حسی-حرکتی به یک بیمار نخاعی، دستاوردی بی نطیر و امیدهایی نو برای بیماران نخاعی محسوب می شد.

تمام بخشهای خبری سیما و تیترهای اول رسانه های مختلف با اعلام خبر دستیابی به درمان بیماری های نخاعی فردا روزی را مبدل به جشنی سراسری ساختند.

دكتر هوشنگ صابري، دكتر معصومه فيروزي، دكتر سيدحسن امامي، دكتر پوريا مشتيدي و دكتر سيدكاظم حسيني در برنامه ها مختلف سیما و در مصاحبه با مطبوعات به تشریح جزئیات این دستاورد بزرگ پرداختند.

ضايعات نخاعي در اين بيماران به صورت اختلالات حسي و حركتي و عدم كنترل اجابت مزاج و دفع ادرار تظاهر مي كند. ميزان شيوع اين ضايعات در جامعه 5/0 در هزار است و در موارد جديد، هرساله معمولاً شيوعي بين 5 مورد در هر صدهزار نفر دارد.
ضايعات نخاعي معمولاً بعد از يك دوره يكي دوساله و با درمان هاي مختلف بهبود پيدا مي كند و در 10 تا 15درصد موارد، مزمن شده و به صورت اختلالات حسي- حركتي تظاهر مي كند. به هر حال درمان ضايعات نخاعي در فاز مزمن، يكي از آرزوهاي بشر است واميد زيادي را براي آنها ايجاد مي كند.

ترميم ضايعات نخاعي در حالی مطرح مي شود كه 2100 نفر از جانبازان دچار ضايعات نخاعي هستند و با توجه به آمار بالاي تصادفات و حوادث مختلف و اينكه ايران در ميان كشورهاي جهان يكي از حادثه خيزترين كشورهاست و بيش از 7هزار فرد مبتلا به ضايعه نخاعي در كشور زندگي مي كند، اهميت اين شيوه درماني بيشتر نمود پيدا مي كند.

پروژه سلول درماني به اين شرح در بيمارستان امام خميني(ره) شروع شده است: در مرحله اول، آزمون حيواني؛ از ابتداي سال 1381 پس از انجام مطالعات اوليه مدل سازي ضايعات نخاعي در موش شروع شد. براي انجام مطالعات حيواني 33 موش درنظر گرفته شد و در آنها ضايعات نخاعي ايجاد شد كه موش ها از كمر به پايين دچار فلج شدند.

سلول هاي موردنظر از موش گرفته، كشت و تكثير شدند و نهايتاً پس از انتقال سلول ها به نخاع موش هاي آسيب ديده، بهبود و پيشرفت روزانه در موش ها مشاهده شد و پس از 60 روز در مقايسه با گروه كنترل، بهبود چشمگيري مشاهده شد، به گونه اي كه موش ها قادر به دويدن و حركت دم بودند.

پس از موفقيت در آزمون حيواني در پايان سال 1382 بررسي زيادي در رابطه با بي خطربودن به كارگيري اين روش روي انسان انجام شد و همچنين براي كسب توانايي رشد سلول هاي انساني كه از خود فرد گرفته مي شود تلاش هاي بسياري صورت گرفت.

براي اين اقدام بر روي انسان، مجوز كميته اخلاقي پزشكي دريافت گرديد و از بهمن ماه 1384 اين اقدام درماني براي اولين داوطلب انجام شد. تعداد بيماراني كه مورد درمان قرارگرفتند 9 نفر است. مشخصات يكي از بيماران داوطلبي كه اين عمل روي او صورت گرفت از اين قرار است: يك جانباز 36ساله 70درصد، قبل از عمل شدن، بي اختياري مدفوع و ادرار، فلج كامل اندام هاي تحتاني و بدون حس و حركت. شرايط بعد از عمل اين بيمار شامل كنترل كامل ادرار و مدفوع، بهبود حركت و برگشت كامل حس سطحي و عمقي تا نوك انگشتان پا. عمل پيوند سلول براي ترميم ضايعات نخاعي روي انسان تاكنون غير از ايران در كشورهايي مثل روسيه و چين نيز انجام گرفته است، ولي به رغم تعداد زياد اين عمل ها با استفاده از سلول هاي بنيادي جنيني، هنوز موفقيت چشمگيري حاصل نشده است. همچنين در كشور روسيه كه از سلول هاي بويايي مخاط بيني يا سلول هاي مغز استخوان استفاده مي كنند نتايج قابل قبولي به دست آمده است، ولي زمان اولين آثار درمان، بسيار بيشتر از اين روش منحصر به فرد انجام شده در ايران است. در اين روش كه بسيار متفاوت از روش هاي درماني در روسيه و چين است از سلول هاي غلاف عصبي محيطي(شوان)استفاده مي شود. سلول ها از عصب پاي شخص برداشته و به مدت سه الي چهار هفته كشت و تكثير مي شوند و سپس عمل پيوند انجام مي شود.

دكتر هوشنگ صابري- رئيس پروژه پيوند سلول هاي شوان براي ترميم ضايعات نخاعي- گفت: در اين روش جراحي، سلول هاي شوان به محل مسدودشده نخاع تزريق مي شود و بر اثر آن، راه عبور سيگنال ها باز مي شود و به اين ترتيب بيمار بهبود مي يابد. البته ميزان بهبودي در افراد مختلف متفاوت است. وي افزود: اين دستاورد جديد علمي هنوز در مراحل تحقيقاتي و آزمايشي است.

سال گذشته به نیمه های خود رسیده بود که خبری دوباره نگاه های را به ایران معطوف ساخت.

تلاش پنج ساله دانشمندان ايراني به بار نشست، پژوهشگران پزشكي كشورمان در طرحي پنج ساله با ساخت تركيبات دارويي جديد به روش نويني براي تقويت سيستم ايمني بدن در بيماران دست يافته‌اند كه به درمان بيماري ايدز و ساير بيماري‌هاي ناشي از ضعف ايمني بدن منجر مي‌شود.

دكتر محمد فرهادي، سرپرست اين پروژه گفت: اين يافته علمي كه حاصل حدود پنج سال تلاش بيش از 60 نفر از پژوهشگران و متخصصان داخلي و همكاري جمعي از محققان خارجي است، يك روش جديد همراه با تركيب دارويي جديد است كه به تقويت سيستم ايمني بدن مبتلايان به بيماري‌هايي كه سيستم ايمني بدن را تضعيف مي‌كنند منجر مي‌شود.

در نتيجه تقويت سيستم دفاعي بدن در بيماران مبتلاء به ايدز و ساير بيماري‌هاي ضعف ايمني، قدرت دفاعي بدن در برابر عامل بيماري افزايش يافته و توان فعال شدن ويروس يا ساير عوامل بيماري‌زا به شدت كاهش يافته و در نتيجه علائم كشنده بيماري بروز نمي‌كند و به تدريج عامل بيماري نابود مي‌شوند.

تولید داروی ضد ایدز ایرانی از آن رو مورد توجه قرار گرفت که روزانه يكهزار كودك در جهان طي سال 2006 به ويروس ايدز مبتلا شدند، هنگامی که مدير دفتر صندوق جمعيت سازمان ملل متحد اعلام کرد، روزانه 6000 جوان و نوجوان با ارجحيت دختران به ويروس ايدز در دنيا آلوده می شوند، یا با اعلام رسمی دفتر برنامه مشترك ايدز سازمان ملل؛ شمارآلوده شدگان ويروس ايدز در خاورميانه و شمال آفريقا به 460 هزار نفر برسد و وحشتناک تر آنکه سازمان ملل درآستانه روزجهاني ايدزاعلام کند ، در هر 8 ثانیه يك مورد ابتلاي جديد به ایدز دردنيا به ثبت می رسد و آلودگي ‌٥/٣٩ ميليون نفربه ويروس ايدز درجهان زنگ خطری بر این درد بی درمان باشد.

همین نزدیکی ها در ایران بر اساس آخرين آمار، شمار مبتلايان به ايدز در كشور تا تاريخ اول دي ماه 85، به 14 هزار و90 مبتلا رسيد كه از اين تعداد يكهزار و 760 نفر به علت ابتلا به ايدز جان خود را نیز از دست دادند.

در این میان دارویی با نام IMOD که اساس آن بر ابتكار دانشمندان ايراني است و به صورت گياهي بوده می تواند مقدمه هایی برای نجات از این بیماری قرن باشد.

دكتر باقري لنكراني وزیر بهداشت در مراسم معارفه ی این دارو اعلام کرد: معمولا علت مرگ و مير در خصوص HIV ضعف سيستم ايمني بدن است و اين بيماري زماني خود را نشان مي‌دهد كه نوعي از سلول‌هاي دفاعي بدن موسوم به CD4 تعدادشان به كمتر از 500 مي‌رسد اما با كنترل تكثير ويروس شمار سلول‌هاي CD4 از طريق اين داروي ضد ويروسي افزايش مي‌يابد اما وقتي از حد بگذرد به داروهاي ضد ويروسي نيز جواب نمي‌دهد. وي با اشاره به علت كاهش سلول‌هاي CD4 در بدن بيماران اظهار كرد: علت بروز اين مشكل هنوز به درستي شناخته نشده است و محققان نتوانسته‌اند اثر گذاري مناسبي صرف استفاده از ضد ويروسها به كار برند و به همين دليل مطالعات زيادي در خصوص استفاده از داروهايي كه سيستم ايمني را تقويت كنند در حال انجام است. توجه به اين بخش از تحقيقات در درمان ويروس HIV منجر به توليد دارويي شد كه با شمارش سلول‌هاي CD4 بدن را در برابر عوارض ويروس تقويت كرده و طول عمر بيشتري را براي بيمار فراهم مي‌كند.

همچنین رييس انجمن علمي بيماري‌هاي عفوني و سرپرست مركز تحقيقات ايدز اظهار داشت: 65 درصد از بيماراني كه داروي ايراني ايدز(IMOD) روي آنها آزمايش شد در عرض 21 ماه پس از قطع دارو، CD4 بالايي داشتند و هيچ عارضه دارويي در سه مرحله آزمايش مشاهده نشد.

دكتر مينو محرز كه در مراسم معرفي دستاورد پژوهشگران ايراني در زمينه درمان بيماري ايدز سخن مي‌گفت، اظهار كرد: تحقيقات زيادي بر روي داروي IMOD صورت گرفته و در كميته راهبردي و علمي آن يك محقق روسي و پنج محقق ايراني حضور داشتند كه براي تست ايمني دارو دو مركز در ايران و يك مركز در اروپا با هم همكاري داشته و طبق آزمايشات يك دويست و پنجاهم دوز دارو به بيماران تزريق شد.

وي تاكيد كرد: اين دارو اساس گياهي دارد و به تنهايي استفاده مي‌شود و به نظر من براي بيماران زير 350 CD4 بايد مورد استفاده قرار گيرد تا وارد مرحله HAART نشوند. با وجود بالا بودن دوز ويروس بيماران حال مساعدي داشتند و CD4 آنها بالا بود و در مطالعات اخير نيز مشخص شد كه اين دارو گيرنده‌هاي سلولي CCR5 را كاهش داده و نمي‌گذارد ويروس وارد سلول شود.

داروي سينووكس توليد شده در كشور نمونه يوژنريك داروي وارداتي اونكس است و از لحاظ ضوابط معتبرترين موسسات دارويي جهان و همچنين مطالعات باليني انجام شده در كشور، داراي ويژگي‌ها و اثراتي كاملا مشابه داروي وارداتي است كه سال‌ها در درمان بيماري ام.اس. استفاده مي‌شود.

این چنین شد که بیماران MS سال گذشته خبر خوشی خواندند.

محققان يك شركت داروسازي داخلي پس از پنج سال مطالعه و تحقيق در همكاري با محققان يك موسسه تحقيقاتي آلماني موفق به توليد دارويي با ماده موثره اينترفرون بتا شده‌اند كه توليد آن تا پيش از اين در انحصار دو كشور آمريكا و سوييس بوده است.

این دارو که به دليل موفقيت چشمگير علمي، جايزه زيست‌فن‌آوري سال 85 را نيز دريافت كردند، با قيمتي حدود 20 هزار تومان ارزان‌تر از نمونه وارداتي از مهرماه سال گذشته با مجوز رسمي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي پس از مطالعات و بررسي‌هاي گسترده درباره كيفيت و ايمني به بازار آمد و مراحل صادرات اين دارو به از خارج كشور نيز آماده شد .

اينترفرون بتا نوتركيب از طريق فن آوري DNA نوتركيب با استفاده از سلول‌هاي مهندسي ژنتيك شده تخمدان همستر چيني (CHO) كه حاوي ژن اينترفرون بتاي انساني هستند توليد مي‌شود كه اين سلول‌ها در انحصار آلمان و فلسطين اشغالي است.

نمونه سوييسي داروي اينترفرون بتا بايد به صورت يك روز در ميان تزريق شود و درد شديدي دارد و نمونه آمريكايي كه با نام اونكس عرضه مي‌شود، هر هفته يك بار استفاده شده و نمونه دارويي مقبول جامعه پزشكي و بيماران مبتلا به MS است؛ لذا اين نگراني همواره وجود دارد كه با توجه به انحصاري بودن اين داروي مهم بيولوژيك به آمريكا، دولت آن كشور كه بارها نشان داده ارزشي براي جان انسان‌ها قائل نيست و هرجا منافع سياسي و اقتصادي آن اقتضا كند از قطع دسترسي مردم ايران به حياتي ترين ملزوماتشان نيز ابايي ندارد، از صدور اين دارو به ايران جلوگيري كرده و سلامت بيماران نيازمند به اينترفرون بتا را در كشور با تهديد جديدي مواجه كند. اين مساله يكي از مهمترين دلايلي بود كه سينووكس را به عنوان اولويتي اساسي در توليد داروهاي بيوتكنولوژيك در داخل مطرح كرد.

سالی هشتاد و پنج را می توان سال خبرهای حیرت آور یک موسسه تحقیقاتی دانست. پژوهشكده رويان وابسته به جهاد دانشگاهي در سال گذشته همواره در صد اخبار قرار داشت.

نگاهی به دستاوردهای محققان برومند رویان یاداور تلاشهای شبانه روزی آنهاست.

با تلاش محققان پژوهشكده رويان جهاد دانشگاهي، ايران به جمع كشورهاي داراي فن‌آوري توليد حيوانات شبيه‌سازي شده پيوست. اولين حيوان شبيه‌سازي شده جهت دستيابي به دانش شبيه سازي (كلونينگ)بره‌اي از نژاد افشاري بود كه شامگاه يازدهم مرداد در مركز اصفهان پژوهشكده رويان متولد شد. اين گوسفند ماده متاسفانه بيشتر از چند دقيقه زنده نماند؛ اما به فاصله‌اي كوتاه، دومين گوسفند شبيه‌سازي ايران در هشتم مهر ماه سال جاري از طريق عمل سزارين در پژوهشكده "رويان" اصفهان متولد شد. اين بره كه "رويانا" نام‌گذاري شده، با گذشت حدود شش ماه در سلامت كامل به سر مي‌برد و پژوهشگران به دنبال يافتن زوجي مناسب براي اين گوسفند هستند تا در ادامه تحقيقات خود، بره‌هاي حاصل از اين گوسفند حاصل از شبيه‌سازي را مشاهده و بررسي كنند. اين موفقيت علمي كه از آرزوهاي دانشمند جهادگر زنده‌ياد دكتر سعيد كاظمي آشتياني رييس فقيد پژوهشكده رويان بود، بازتاب وسيعي در خبرگزاري‌ها و رسانه‌هاي بين‌المللي داشت كه ضمن اذعان به اهميت موفقيت پژوهشگران كشورمان در اين حوزه راهبردي از علوم و فن‌آوري زيستي از آن به عنوان يك رويداد مهم علمي و بخشي از تلاش‌هاي ايران براي تبديل شدن به مركز تحقيقات پزشكي، هوافضا و هسته‌يي در منطقه ياد كردند.

سلول هاي بنيادي خون بند ناف همانند سلول هاي خون ساز مغز استخوان، منبع مناسبي براي درمان سرطان ها و بيماري هاي خوني هستند. خون بند ناف خوني است كه به انتقال مواد تغذيه‌يي و اكسيژن از مادر به جنين كمک مي كند و اين خون كه پس از تولد دور ريخته مي شود غني از سلول هاي بنيادي است.

ذخيره سازي سلول هاي بنيادي خون بند ناف، آينده نگري مناسبي براي درمان بيماري هاي غيرقابل درمان بود که با راه اندازی بانک خون بند ناف رويان در کشور در حال تحقق است.

خبرهای موفقیت های رویان در سال گذشته پایانی نداشت، همگام با پيشرفته‌ترين مراكز تحقيقاتي جهان تلاش محققان پژوهشكده رويان براي دستيابي به تكنيك درمان قطع نخاع با پيوند سلول‌هاي بنيادي در حال به ثمر نشستن است.

دكتر محمد حسين نصر اصفهاني، رييس پژوهشكده رويان اصفهان با بيان اين كه اين روش يكي از موثرترين روش‌هاي درمان ضايعات قطع نخاع است كه محققان كشورهاي مختلف درصدد دستيابي به آن هستند گفت: اين روش در پژوهشكده رويان جهاد دانشگاهي در تهران با موفقيت بر روي موش‌هاي صحرايي آزمايش شده به طوري كه پس از قطع نخاع موش‌ها، سلول‌هاي بنيادي جنيني انسان به آنها پيوند زده شده و پس از مدتي اين موشها درمان شدند كه در حال حاضر مقدمات كار براي انجام آزمايش بر روي انسان را فراهم مي‌كنيم.

اين پروژه در زمينه تبديل سلول‌هاي بنيادي مغز استخوان، سلول‌هاي بنيادي بندناف و سلول‌هاي بنيادي جنيني به سلول‌هاي عصبي كار مي‌شود. وي درباره نحوه درمان ضايعات نخاعي با اين روش گفت: بدين منظور چهار پروژه شامل توليد جنين‌هاي شبيه‌سازي شده با برداشت سلول‌هاي پوستي از پشت گوش بيمار نخاعي، توليد سلول‌هاي بنيادي جنيني انسان، توليد سلول‌هاي بنيادي جنيني شبيه‌سازي شده و در نهايت پيوند آن در مدل‌هاي قطع نخاعي براي درمان ضايعات نخاعي به كمك سلول‌هاي بنيادي صورت مي‌گيرد كه در دنيا تنها دو قسمت ابتدايي اين پروژه انجام شده و توليد سلول‌هاي بنيادي شبيه‌سازي شده در مرحله تحقيق قرار دارد و هنوز آزمايش اين پروژه روي انسان صورت نگرفته است.