به گزارش سلامت نیوز، دکتر وحید نوبهار، عضو وابسته انجمن متخصصان پوستDSGNY نوشت: مصرف بعضی مکمل‌ها به ویژه زمانی که بدون ضرورت پزشکی، طولانی‌مدت یا در دوزهای بالاتر از مقادیر توصیه‌شده استفاده شوند، می‌تواند به‌جای محافظت، به پوست آسیب وارد کند و فرآیندهای مرتبط با پیری پوستی را تسریع نماید. این اتفاق از طریق چند ساز و کارمولکولی اتفاق می‌افتد: افزایش استرس اکسیداتیو، تداخل با مسیرهای تنظیم رشد و بازسازی، اختلال هورمونی و التهابی، افزایش حساسیت به نور/فتوتوکسیک و یا تجمع یون‌ها و فلزات سمی که ساختار پروتئینی و عملکرد میتوکندریایی سلول‌های پوستی و فیبروبلاست‌ها را مختل می‌کنند. در ادامه مهم‌ترین مکمل‌ها و ساز و کارهای اثبات‌شده یا قابل‌پذیرش از نگاه علمی را مرور می‌کنم.

آهن (مکمل‌های حاوی آهن و حالت‌های اضافه‌بار آهن)

آهن در دوزهای درمانی برای فقر آهن حیاتی است، اما اضافه‌بار آهن سیستمیک یا محلی می‌تواند با فعال‌سازی واکنش‌های فنتون، تولید گونه‌های واکنشی اکسیژن (ROS) را افزایش دهد و به اکسیداسیون لیپیدها، پروتئین‌ها و ساختار کلاژن و الاستین پوست بینجامد. تجمع آهن در پوست همچنین حساسیت به آسیب نوری را تشدید می‌کند و تعامل آهن با اشعه فرابنفش می‌تواند تخریب ساختار ماتریکس و ایجاد پیری زودرس را تشدید نماید؛ شواهد آزمایشگاهی و پژوهش های سم‌شناسی و پیری نشان می‌دهند که آهن می‌تواند عامل تسریع‌کننده فرآیندهای فرسایشی سلولی و حتی کوتاه شدن تلومرها باشد که همه با فرایندهای پیری در ارتباط‌اند [1–3]. بنابراین مصرف بی‌رویه مکمل آهن بدون پایش پارامترهایی همانند فریتین سرم می‌تواند به‌ویژه در افراد با ذخایر آهن نرمال یا بالا پیامدهای زیان‌آوری برای پوست داشته باشد.

ویتامین A خوراکی (رتینول‌ها/پیش‌ماده‌ها و ایزوفرم‌های رتینوئیدی)

رتینوئیدها در درمان‌های موضعی و خوراکی پزشکی کاربرد دارند اما مصرف طولانی‌مدت و دوز بالای ویتامین A یا رتینوئیدهای خوراکی (یا مصرف مکرر منابع بسیار غنی مانند جگر) می‌تواند منجر به سندرم هیپرویتامینوز A شود که علائم آن شامل خشکی شدید و ترک‌خوردگی پوست، ریزش مو، شکنندگی بافت‌های پوستی و حتی تغییرات متابولیک و کبدی است. ساز و کارهای آن ترکیبی از القای استرس اکسیداتیو، تغییر در متابولیسم کلاژن و تأثیر بر تکثیر اپیدرمال و فیبروبلاستی‌اند؛ به‌عبارت دیگر دوز درمانی با اهداف دارویی باید به طور دقیق مشخص شود تا از اثرات تسریع‌کننده پیری جلوگیری گردد [4–6].

ویتامین E و برخی آنتی‌اکسیدان‌ها در دوزهای بسیار بالا (اثر پرو-اکسیدانی)

ویتامین E ، آنتی‌اکسیدان لیپوفیلیک محافظ غشاء شناخته می‌شود اما شواهد نشان داده‌اند که در دوزهای بالا این مولکول‌ها به‌ویژه در زمینه کمبود همزمان عوامل بازیابی و احیاکننده همانند ویتامین C یا در حضور فلزات ترانسفرم‌کننده رادیکال می‌توانند رفتار پرواکسیدانی پیدا کنند. مطالعات بالینی و مقالات نشان داده‌اند که مکمل‌سازی نامتعادل مقادیر بالای آنتی‌اکسیدان ممکن است باعث افزایش مارکرهای اکسیداتیو و حتی اثرات نامطلوب سیستمیک شود؛ این پدیده در پوست می‌تواند فرایندهای بازسازی طبیعی و سیگنالینگ رگ‌زایی و ترمیم را دچار اختلال کند و در بلندمدت به‌جای محافظت، منجر به تضعیف سازوکارهای دفاعی شود [6–8]. بنابراین فرض هرچه آنتی‌اکسیدان بیشتر، بهتر در همه بسترها صادق نیست و استفاده خودسرانه از دوزهای بالا خطرات بالقوه دارد.

DHEA و شبه‌هورمون‌های آندروژنی / پیش‌هورمونی

DHEA (دی‌هیدرواپی‌آندروسترون) و محصولات مشابه که به‌عنوان پیش‌هورمون‌ها عرضه می‌شوند می‌توانند تبدیل به آندروژن‌ها یا استروژن‌ها شوند و تعادل هورمونی پوستی را برهم بزنند. از نگاه تخصصی و علمی پوست، واضح‌ترین پیامد افزایش فعالیت آندروژنی، افزایش تولید چربی پوست، آکنه، تغییرات پوستی و احتمال التهاب مزمن است که خود با پیری زودرس و ضایعات پوستی التهابی همراه است. مطالعات و کارآزمایی‌ها نشان می‌دهد که دُزهای بالاتر یا طولانی‌مدت DHEA شانس بروز عوارض آندروژنی-از جمله آکنه و رشد موهای زائد-را بالا می‌برد و بنابراین مصرف بدون پایش پزشکی می‌تواند در برخی افراد موجب بدشکلی سطح پوست یا تشدید فرایندهای التهابی مرتبط با پیری شود [9–11].

مکمل‌های پروتئینی و BCAA

پروتئین‌ از جنبه حمایتی برای پوست و عضلات حیاتی است اما مصرف مداوم و خیلی بالای پروتئین و به‌ویژه مکمل‌های غنی از آمینواسیدهای شاخه‌ای (BCAAs) می‌تواند سطح IGF-1 و فعالیت mTORC1 را بالا ببرد. محور IGF-1/mTOR یکی از مسیرهای مرکزی حسّاس به مواد مغذی است که رشد سلولی و سنتز پروتئین را افزایش می‌دهد اما در عین حال فعال‌سازی مزمن آن در شرایطی که نیاز ترمیمی وجود ندارد، با کندسازی فرایندهای پاک‌سازی سلولی (autophagy)و کاهش ظرفیت بازسازی بافت‌ها مرتبط است. در مدل‌های حیوانی و برخی شواهد انسانی این مسیرها با کاهش طول عمر یا افزایش برخی نشانگرهای پیری و بیماری همراه دیده شده‌اند؛ لذا مصرف بسیار بالای مکمل‌های پروتئینیBCAA بدون توجیه می‌تواند به‌طور نظری و در بلندمدت به تسریع برخی جنبه‌های پیری پوست کمک کند، هرچند ضروری است این پیامدها در مطالعات بالینی پوستی هدف‌دارتر بررسی شوند [11–13].

تداخلات نوری: گیاهان و عصاره‌هایی با خاصیت فتوتوکسیک

برخی ترکیبات گیاهی همانند هایپریسین (گل راعی) یا برگاپتن در روغن بِرگاموت خاصیت حساسیت‌زا یا فتوتوکسیک دارند؛ مصرف خوراکی یا تماس موضعی این ترکیبات و سپس مواجهه با اشعه فرابنفش می‌تواند منجر به حساسیت نوری، لک، سوختگی‌ و در موارد مزمن تشدید پیری پوست شود. این پدیده‌ها می‌توانند گاهی بسیار جدّی باشند و پیامدهایی مشابه یا افزایشیِ پیری زودرس پوست را به‌دنبال داشته باشند؛ بنابراین محصولات گیاهی طبیعی هم همیشه بی‌خطر نیستند و باید در خصوص راندمان و خطرات آنها احتیاط نمود [15–16,2].

آلودگی و آلودگی‌های ثانویه: مکمل‌هایی که دارای آلودگی فلزی یا ناخالصی‌اند

مکمل‌های گیاهی و حتی برخی محصولات پروتئینی تجاری گاهی با فلزات سنگین (سرب، کادمیوم، جیوه، آرسنیک) یا سایر ناخالصی‌ها آلوده‌اند. ورود این فلزات از طریق مصرف طولانی‌مدت به‌تدریج می‌تواند بار سمی در بافت‌ها از جمله پوست و فولیکول‌ها افزایش دهد؛ آثار سمی فلزات -شامل القای استرس اکسیداتیو، تداخل با آنزیم‌ها و اتصال به گروه‌های تیول پروتئین‌ها- مسیرهای مولکولی مشترکی با فرآیندهای تسریع‌گر پیری را فعال می‌سازند. مطالعات پایش زیستی و بررسی نمونه‌ها از بازارهای مختلف نشان داده‌اند که درصدی از محصولات گیاهی و مکمل‌ها دارای سطوح بالا یا غیرایمن فلزات هستند و موارد مسمومیت بالینی با مکمل‌های سنتی (مثلاً آیورودا) گزارش شده است؛ بنابراین انتخاب محصولات دارای تأیید شخص ثالث (third-party tested) و احتیاط در مصرف داروهای غیراستاندارد اهمیت دارد [17–20].

نکات فیزیولوژیک و تداخلات ترکیبی (آنتی‌اکسیدان‌ها، آهن و ورزش شدید)

در برخی شرایط ترکیب‌های خاص (مثلاً مصرف همزمان مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی با اضافه‌بار آهن یا ورزش مفرط) می‌تواند موازنه اکسیداتیو را به‌هم زده و نتایج غیرمنتظره‌ای در سطح بافتی پدید آورد؛ کارآزمایی‌ها و تحلیل‌های تجمیعی نشان داده‌اند که برخی ترکیبات آنتی‌اکسیدان در گروه‌هایی مثل ورزشکاران استقامتی موجب افزایش مارکرهای اکسیداتیو شده‌اند که خاطرنشان می سازد دوز، نسبت اجزاء و وضعیت بالینی فرد باید در تصمیم‌گیری دخیل باشند [7–8,14].

توصیه‌های عملی برای پزشکان و مصرف‌کنندگان

1. تعیین نیاز قبل از تجویز یا مصرف: قبل از شروع هر مکمل به‌خصوص آهن، DHEA، دوزهای بالا و مکمل‌های پروتئینی، اندازه‌گیری‌های پایه‌ای مانند فریتین/هموگلوبین، نمایه هورمونی یا تست‌های کبدی/کلیوی مناسب است.
2. پرهیز از دوزهای بالای تجربی بدون پایش: دوزهای غیرکارآزموده یا طولانی‌مدت خودسرانه-به‌ویژه در ویتامین A و E یا DHEA-می‌توانند مخاطرات قابل‌توجهی داشته باشند.
3. توجه به محصولات گیاهی و منابع تهیه: از مکمل‌هایی استفاده شود که تحت استانداردهای کیفیت یا تأیید شخص ثالث بررسی شده‌اند؛ از خرید محصولات سنتی و وارداتی بدون شناسنامه یا تأییدیه خودداری شود.
4. مراقبت از پوست و پایش بالینی: در مصرف دارو و مکمل که احتمال عوارض پوستی دارند، معاینه دوره‌ای پوست و ثبت تغییرات (خشکی، آکنه، لک و ریزش مو) انجام شود.
5. تعادل تغذیه‌ای: به‌جای اتکای مطلق به مکمل‌ها، تغذیه متعادل، کنترل میزان پروتئین متناسب با سن و فعالیت و مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها از منابع خوراکی کامل مقدم است.
6. ملاحظات تخصصی: در مواردی با شواهد اضافه‌بار فلزات یا سطوح بالای فریتین، مشورت با متخصص پوست و متخصص سم‌شناسی برای برنامه درمانی ضروری است.

سخن پایانی

برخلاف ادعای کلی "مکمل = محافظت" شواهد نشان می‌دهد که برخی مکمل‌ها به‌خصوص در مصرف بی‌رویه، در دوز بالا یا از منابع آلوده می‌توانند مسیرهای مولکولی و فیزیولوژیک مرتبط با پیری پوست را تسریع کنند. ساز و کارهای آن شامل افزایش استرس اکسیداتیو (مثلاً به‌واسطه اضافه‌بار آهن یا اثرات پرو-اکسیدانی آنتی‌اکسیدان‌های با دوز بالا)، اختلال هورمونی و القای التهاب مثلاً با DHEA و تداخل با مسیرهای رشد و بازسازی هستند. همچنین برخی گیاهان و عصاره‌ها می‌توانند با ایجاد حساسیت نوری و پس‌ازآن پیری زودرس القایی را افزایش دهند و آلودگی/ناخالصی محصولات (فلزات سنگین) نیز یک مسیر مهم و قابل‌پیشگیری است. رویکرد منطقی برپایه نیازسنجی، پایش بالینی و انتخاب محصولات معتبر تحت نظر پزشک متخصص است.

منابع

1. Pourzand C, et al. Shedding a New Light on Skin Aging, Iron- and Redox-related mechanisms. Free Radical Biology & Medicine (review). 2022.
2. Chen WJ, et al. Role of Iron in Aging Related Diseases. Biomedicine review (2022).
3. Murillo-Ortiz B, et al. Impact of Iron Overload on Oxidative Stress and Telomere Length. Oxidative Medicine and Cellular Longevity. 2016.
4. Olson JM. Vitamin A Toxicity. StatPearls (NCBI Bookshelf). 2023.
5. Penniston KL, Tanumihardjo SA. The acute and chronic toxic effects of vitamin A. AJCN (review). 2006.
6. Pearson P, et al. The pro-oxidant activity of high-dose vitamin E—clinical observations. Free Radical Research / clinical reports. 2006.
7. Sotler R, et al. Prooxidant activities of antioxidants and health implications. Antioxidants (review). 2019.
8. Li S, et al. Potential harms of supplementation with high doses of antioxidants: Evidence and mechanisms. Nutrients/Review 2022.
9. Wierman ME, et al. Should DHEA be administered? Review and clinical guidance (2022).
10. Skare TL, et al. Dehydroepiandrosterone (DHEA) supplementation: tolerability and androgenic side effects. Clinical trial / review 2023.
11. Choi BH, et al. The role of BCAA metabolism in metabolic health and aging (review). 2024.
12. Papadopoli D, et al. mTOR as a central regulator of lifespan and aging. Journal review 2019.
13. Levine ME, et al. Low protein intake is associated with major reduction in IGF-1 and mortality in younger adults. Cell Metabolism 2014.
14. Rahal A, et al. Oxidative stress, pro-oxidants and antioxidants: interplay and clinical relevance. Review 2014.
15. Schempp CM, et al. St. John's wort (Hypericum perforatum) and phototoxicity: review and experimental evidence. PubMed (2002).
16. Kaddu S, et al. Accidental bullous phototoxic reactions to bergamot oil. Case reports (2001
17. Luo L, et al. Heavy metal contaminations in herbal medicines: a global review. Frontiers/PMC 2021.
18. Jairoun AA, et al. Heavy metal contamination of dietary supplements: systematic analysis. Scientific Reports 2020.
19. Hardin J, et al. Severe arsenic poisoning due to Ayurvedic supplements: case series. Clinical Toxicology/Case reports 2023.
20. Cammilleri G, et al. Toxic metals and metalloids in collagen/protein supplements (2025). PMC open access study (emerging evidence about contaminants in protein powders).