سلامت نیوز:ارتباط بین محیط زیست و امنیت از دهه ١٩٨٠ میلادی به طور عمده از سوی دو گروه مورد توجه قرار گرفت:
١) گروه طرفدار خط مشی مبتنی بر محیط زیست كه معتقد به پرداختن به مفاهیم و آموزههای امنیتی تغییرات زیستمحیطی و امنیت هستند و ٢) گروه طرفدار خط مشی مبتنی بر امنیت كه تعاریف و مضامین جدید امنیت ملی، به ویژه مضامین پس از دوره جنگ سرد را مد نظر دارند.
پس از مدت كوتاهی مشخص شد اثرات موضوعات جهانی، مانند تغییرات زیستمحیطی، تخریب لایه ازون و آلودگیهای فرامرزی، دارای پیامدهای روشن و جدی امنیتی هستند. این مساله به نوبه خود مقامات نظامی را وادار كرد در ارزیابی خود از ابعاد و مفاهیم امنیتی موضوعات زیستمحیطی تجدیدنظر كنند. به طور سنتی واژه امنیت به عنوان مترادف امنیت ملی با دو هدف اصلی به حساب میآمد: ١- حفاظت و حراست از تمامیت ارضی كشور و ٢- حفظ و نگهداری از شكل دلخواه حكومت با استفاده از ابزارهای سیاسی و نظامی.
هنگامی كه اندیشمندان سیاسی جنبه زیستمحیطی امنیت را مورد مداقه و توجه قرار دادند، اثرات زیستمحیطی را به عنوان بخشی از مقوله امنیت قلمداد كردند. این رهیافت تلاش كرد بازتعریف كاملی از مفهوم امنیت ملی ارایه كند. در اوایل دهه ١٩٨٠ كمیسیون مستقل موضوعات امنیت و خلعالسلاح پا به عرصه وجود نهاد و مفهوم امنیت عمومی را با ارایه چشماندازی وسیعتر به موضوع امنیت ملی مطرح كرد. علاوه بر جنبههای متعارف و سنتی مقوله امنیت، دیگر تهدیدات نامتعارف نسبت به امنیت، یعنی ركود و كسادی اقتصادی، بیثباتی سیاسی و اجتماعی، رقابتهای قومی و نژادی و اختلافات ارضی، تروریزم بینالمللی، پولشویی و قاچاق مواد مخدر و همچنین فشارهای وارد شده بر محیط زیست از این جملهاند. كمیسیون بینالمللی محیط زیست و توسعه در گزارش براندت لند (Brundt Land) موضوع محیط زیست را در بیان ذیل به طور صریح با مقوله امنیت مرتبط میداند: «بشریت با دو تهدید بزرگ مواجه است. تهدید نخست با تبادلات هستهیی مرتبط است؛ بیایید امیدوار باشیم این چشمانداز در آینده رو به كاهش خواهد رفت. تهدید دوم مربوط به تخریب گسترده محیط زیست كره زمین در دورنمایی طولانی است و این موضوع در حال حاضر حقیقت به نظر میرسد.»متعاقب بیان این ارتباط درونی میان این دو مقوله، مجمع عمومی در نشست چهل و دوم خود به طور رسمی مفهوم امنیت و محیط زیست را ارایه كرد. در سالهای اخیر مفهوم امنیت زیست محیطی، با وجود محدودیتهای زیاد در تفسیر و تاویل آن دایره گستردهیی یافته است، از جمله مقوله رفاه و آسایش فیزیكی، اجتمایی و اقتصادی بشر. با وجود این، در حال حاضر هیچ اجماعی در خصوص ارایه تعریف مشخص و معینی از امنیت زیست محیطی وجود ندارد. هدف این مقاله، بیشتر نشان دادن جنبههای اثرات زیست محیطی موضوع بر منازعات است تا اثرات آن بر امنیت. در این ارتباط، امنیت زیست محیطی اساسا دو جنبه دارد: نگرانی و تشویش زیستمحیطی ممكن است علت و عامل ایجاد تعارض باشد همان طور كه در عین حال میتواند معلول آن باشد.
استرس و تشویش زیستمحیطی به عنوان عامل تعارض
استرس و تشویش زیست محیطی یعنی برای مثال اثرات جهانی تغییرات زیست محیطی، تخریب لایه ازون و آلودگیهای فرامرزی كه ممكن است به ایجاد تعارض بینجامد. تاریخ موارد بسیار متنوعی از تعارضات ناشی از اثرات جهانی با ریشههای زیست محیطی را نشان داده است. در زیر به توصیف مختصری از چهار مورد از موضوعات اشاره شده در مورد امریكای جنوبی و كاراییب، آفریقا و آسیا میپردازیم. اینها نمونههای روشنی از رابطه بین محیط زیست و امنیت به شمار میروند.
آب در خاورمیانه
در دهه ١٩٥٠ طرحی فراگیر برای استفاده مشترك از آب رودخانه اردن (طرح اردن) وجود داشت كه به علت بیاعتمادی بین چهار كشور هممرز (لبنان، سوریه، اردن و اسراییل) به شكست انجامید. از آن زمان تاكنون هر كشوری سعی كرده است از سیاستهای آبی خاص خود پیروی كند. نظامی كردن ماهیت منازعات آب مربوط به سالهای اخیر نیست. در موارد بسیاری اسراییل و دولتهای عرب همسایه برای دسترسی به آب رودخانه اردن وارد درگیری شدهاند. وزیر سابق كشاورزی اسراییل «رافایل ایتان» گفته است: «اسراییل هرگز نباید كرانه غربی رود اردن را رها كند چرا كه كمبود آب دولت یهود را تهدید میكند.» بسیاری از تحركات نظامی و درگیری در این منطقه به علت تحریكات و انگیزههای مربوط به آب بوده است؛ از جمله اشغال كرانه غربی، بلندیهای جولان و نوار غزه.
اقدامات جامعه بینالمللی
از هنگامی كه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در اواخر دهه ١٩٨٠ امنیت زیستمحیطی را به عنوان یك موضوع مهم و خطیر معرفی كرد، نهادهای بسیاری با این موضوع در ارتباط بودهاند، از جمله برنامه محیط زیست سازمان ملل (یونپ)، سازمان امنیت و همكاری اروپا و سازمان آتلانتیك شمالی.
برنامه محیط زیست سازمان ملل (یونپ)
یونپ برای نخستین با در دهه١٩٨٠ در برنامهیی در خصوص فعالیتهای نظامی و محیط زیست انسانی با موضوع امنیت زیستمحیطی مشاركت كرد. در سال ١٩٨٨ یك اجلاس ویژه كارشناسی در مورد مفهوم وسیعتر امنیت بینالمللی توسط یونپ ساماندهی شد و سمپوزیوم بینالمللی «به سوی نظام فراگیر امنیت بینالمللی» كه یونپ نیز از آن حمایت مالی میكرد، متعاقب اجلاس فوق برگزار شد. تاكید اصلی این چارچوب بر جستوجو و كشف ارتباط درونی میان امنیت زیستمحیطی و امنیت فراگیر بینالمللی بود. قطعنامه شماره ١٨٦/٤٢ مجمع عمومی سازمان ملل را موظف كرد در این موضوع ورود كند. پاراگراف ٨٦ قطعنامه چنین اشعار میدارد: «یكی از وظایف برنامه محیط زیست سازمان ملل ارتقای توسعه سازگار با محیط زیست و هماهنگ با صلح و امنیت است و مادامی كه موضوعات خلع سلاح و امنیت، با محیط زیست مرتبط میشوند، باید برای جلبتوجه كافی مردم، این اقدامات ادمه یابند.»این موضوع را كارگروه سازمان ملل در گزارش خود در خصوص محیط زیست و اسكان انسان در سال ١٩٩٨ مطرح كرد: «پایش و ارزیابی از طریق پیشبینی حوادث بزرگ یا شرایط نامتعارف زیستمحیطی، از نزدیك با نظام هشدار اولیه شرایط بالقوه اضطراری محیط زیست مرتبط هستند. این نوع از هشدار برای تصمیمگیران زیست محیطی و اقتصادی بسیار ارزشمند است؛ برای نمونه سیستم هشدار پیشرفته اعلان وضعیت خشكسالی میتواند به كشاورزان كمك كند محصولات مقاوم در برابر خشكسالی كشت كنند. این سیستم به امكان شناسایی مناطق بالقوه حساس یا برخی نواحی كمك میكند كه ممكن است در یك دوره بلندمدت در معرض تغییراتی قرار گیرند كه محدودیتهای پایداری را گسترش میدهند و از این رو تهدیداتی را متوجه امنیت منطقهیی و جهانی میكنند.
توصیهها
كارگروه به یونپ و برنامه اسكان سازمان ملل توصیه میكند یك نظام اطلاعات، نظارت و ارزیابی را طراحی و برقرار كند، به نحوی كه توانایی آن را برای فراهم كردن سیستم هشدار اولیه وضعیت بالقوه اضطراری زیستمحیطی و زیستگاهی انسانی را به حداكثر برسانند. علاوه بر این، كارگروه به یونپ توصیه میكند تاسیس سامانهیی برای شناسایی منازعات بالقوه زیستمحیطی و مرتبط با محیط زیست را مدنظر قرار داده و اطلاعات لازم و امكان تجزیه و تحلیل آن را برای هدایت توسعه و گسترش اقدامات پیشگیرانه، به عنوان نمونه از طریق گفتوگو و اقدامات مشترك فراهم كند.
نتیجهگیری
موضوعات مربوط به امنیت باید علاوه بر جنبههای سنتی سیاسی و نظامی، شامل موضوعات زیستمحیطی باشد. اهمیت امنیت زیستمحیطی از حیطه بخش محیط زیست فراتر میرود. تخریب محیط زیست، كاهش منابع و بلایای طبیعی ممكن است تاثیر مستقیم بر امنیت دولتهای منفرد، گروهی از دولتها یا كلیت جامعه جهانی داشته باشد. بنا بر یك ارزیابی همهجانبه از تهدیدها، تجزیه و تحلیل خطرات، از جمله اولویتبندی خطرات نسبت به امنیت بینالمللی لازم به نظر میرسد. اثرات خسارات زیستمحیطی میتواند هم موجب تهدید علیه امنیت جهانی و هم امنیت منطقهیی باشد. در سطح منطقهیی ممكن است امنیت در نتیجه بهرهبرداری ناپایدار از منبع طبیعی مشترك یا به علت آلودگیهای فرامرزی مورد تهدید واقع شود. در چنین مواردی ممكن است اقدامات پیشگیرانه هماهنگ مناسب و كافی باشد. با وجود اینكه راهحلهای موضوع ممكن است در مراحل بعدی هویدا شوند، با این حال لازم است فهرستی از نقاط بالقوه حساس زیستمحیطی تهیه و نگهداری شود. علاوه بر این، نظارت و هماهنگی در همكاریهای زیستمحیطی منطقهیی در نواحی واقعی یا بالقوه امنیتی (نقاط حساس)، تبادل اطلاعات و حتی مدیریت مشترك ضروری به نظر میرسد.
در سطح بینالمللی، امنیت زیستمحیطی میتواند از طریق ذیل تقویت شود:
الف) پیشگیری یا كاستن از تخریب جهانی محیط زیست
ب) مدیریت منابع و امكانات مشترك جهانی
ج) پیشگیری و مدیریت خطرات جهانی
د) جمعآوری و تبادل اطلاعات در خصوص برنامههای همكاری زیستمحیطی جهانی.
برای دستیابی به امنیت زیستمحیطی از اقدامات زیر حمایت كنیم:
الف) آموزش، یادگیری و تبادل اطلاعات
ب) ظرفیتسازی در خصوص جزییات پیچیدگیهای نظام حقوق ملی و حقوق بینالملل.
این موارد میتواند به نحو بهتری از طریق تعریف و تعیین مناطق جغرافیای زیستی و نهادهای بینالمللی به دست آید.
منبع: برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (یونپ)
نظر شما