سلامت نیوز:رییس مركز اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت : وقتی روند جهانی عرضه و تقاضای واكسن كرونا، نامتعادل است، خطر انحراف و رانت و سوءاستفاده وجود دارد
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ، دیروز، فیلمی در فضای مجازی منتشر شد كه سه نفر با چهره‌های نامعلوم اما در حال صحبت به زبان فارسی را، در حال باز كردن بسته حاوی واكسن «فایزر» نشان می‌داد. انتشار این فیلم، حاشیه‌های چند ماهه نحوه تامین و دسترسی به واكسن كووید 19 را چند برابر كرد؛ واكسنی كه به گفته وزیر بهداشت، به دشواری و با چشم‌انتظاری‌های طولانی تامین و تحویل می‌شود و به دلیل همین دشواری‌ها و تنگناهای توزیع یك‌باره و سراسری، 60 میلیون ایرانی، كد نوبت چند ماهه برای تزریق واكسن در دست گرفته‌اند . حالا همین واكسن و آن هم از برندی كه به كلی و به دستور حاكمیت ممنوع از ورود شده، در مقابل لنز یك دوربین خانگی و توسط افرادی با هویتی محفوظ، در یكی از خانه‌های شهر من یا شهر شما، رونمایی می‌شود.
ظرف ماه‌های گذشته و در حاشیه اعتراضات كاربران شبكه‌های اجتماعی به اهمال دولت در واردات واكسن كووید 19، اخباری تاییدنشده درباره فروش مقادیر بسیار محدود و انگشت‌شمار واكسن‌های وارداتی توسط دلالانی كه حتما از حاشیه امن بسیار ضخیم و البته روابط پیچیده و بسیار قدرتمند با شبكه واردات داروهای یارانه‌ای و برخوردار از منابع ارزی دولت و ملت بهره‌مند هستند، منتشر شد و طبیعی است كه مقامات انتظامی و امنیتی كشور هم در پاسخ به این اخبار، چاره‌ای جز تكذیب نداشته‌اند. راه یافتن داروهای ممنوعه به بازار سیاه و قاچاق معكوس داروهایی كه با ارز دولتی تامین می‌شود، حكایتی دنباله‌دار است كه سابقه‌اش به سال‌های پایانی دهه 70 و انتشار اولین شایعات درباره وجود مافیای دارو می‌رسد.
ظرف 20 سالی كه گذشته، فعالیت مافیای دارو در كشور، هیچگاه تكذیب نشده اگرچه دولت‌های این دو دهه، تلاش كرده‌اند تصویر پاك و محجوبانه‌ای از نظام سلامت و دست‌اندركاران تامین دارو ارایه دهند اما اشكال از جای دیگر است؛ اشكال از تزلزل نفس اماره در مقابل چربی پیشنهادات آن صاحب سرمایه‌ای است كه با ریال‌ها و دلارهایش، صاحب قدرت هم می‌شود و به مدیر عالی‌مقام یا دون‌پایه، تعارفی هدفمند می‌زند كه صفرهایش و مقدارش، از مواجب رسمی دولتی، صد البته، وسوسه‌انگیز‌تر است.
دیروز، انتشار خبری به نقل از مدیر كل سازمان غذا و دارو درباره صدور مجوز واردات واكسن گران و نایاب كرونا برای سه شركت از بخش خصوصی، حكایت‌های كهنه درباره رانت‌خواری از كنار واردات دارو را زنده كرد و اولین نتیجه‌اش، انتشار فیلم كوتاهی بود كه شاید از باب تلنگر به دولت خواب‌آلود، وایرال شد. اینكه سازه‌های ویرانه تامین كالاهای استراتژیك و اساسی در ایران، چه زمان در مقابل زلزله‌های مهیب و خانمان‌برانداز رشوه و رانت، مقاوم خواهد شد، هیچ معلوم نیست. این دولت كه به پایان عمر رسیده و حالا در سی و یكمین روز از فروردین و كمتر از دو ماه مانده تا انتخابات ریاست‌جمهوری سیزدهم، اعضای كابینه، چمدان‌های‌شان را پشت درهای پاستور چیده‌اند و منتظر سوت آخر هستند.
اینكه سعید نمكی كه دومین وزیر بهداشت در دولت دوازدهم است، چند ماه یا چند سال بعد از پایان وزارت، پرده از رانت واكسن كووید 19 و علت رضایت اجباری دولت به پذیرش حضور بخش خصوصی برای واردات این كیمیای جان سوز بردارد، معلوم نیست. فعلا مدیر رسانه‌ای وزارتخانه‌اش، كیانوش جهانپور، در گفت‌وگویی كه دارد، خطر رانت را رد نمی‌كند و احتمالش را هم منتفی نمی‌داند. چه وقت اما جزییات این تهاتر جان و ریال افشا خواهد شد؛ شاید به عمر وزیر بهداشت قد ندهد، به عمر من و شما هم.
ظرف روزهای گذشته، اخباری درباره احتمال ورود بخش خصوصی به واردات واكسن كووید19 منتشر شده است.بخش خصوصی چطور می‌تواند واكسن وارد كند؟
بخش خصوصی، به شرط وجود ظرفیت مازاد بر توافقات دستگاه دیپلماسی و سفرای ما در خارج از كشور همچنین ارایه مستندات موید توانایی تامین واكسن با ظرفیت‌های جدید، اجازه واردات خواهد داشت.
وزارت امور خارجه و سفرای ایران، برای خرید واكسن همكار شما هستند؟
در تمام ماه‌های گذشته، پیشانی مذاكرات، دستگاه دیپلماسی و سفرای ما در كشورهای هدف بودند كه البته تعداد این كشورها هم، متعدد نیست چون تولیدكنندگان و تامین‌كنندگان واكسن كووید19، محدود هستند و نقاط هدف مذاكرات ما هم در این مدت، روسیه و چین و هند بودند كه سفیران جمهوری اسلامی ایران، از تابستان سال گذشته، این مذاكرات را آغاز و پیگیری كردند و در مواردی هم به نتایجی رسید و برخی نتایج هم ممكن است محقق شده باشد.
از جمله، تولید مشترك واكسن اسپوتنیك V در برخی شركت‌های ایرانی است كه به زودی عملیاتی می‌شود و همچنین، قرارداد دوباره‌ای هم برای خرید 60 میلیون دوز واكسن اسپوتنیك V از روسیه، علاوه بر واردات قبلی، منعقد شد و تمام این اتفاقات؛ تامین واكسن، عقد قرارداد، ثبت سفارش و تولید مشترك و انتقال فناوری در كوبا و روسیه و چین و هند، همه از مسیر مذاكراتی است كه پیشانی آن، دستگاه دیپلماسی؛ وزارت امور خارجه و سفرای جمهوری اسلامی ایران بودند.
به هر حال، وضعیت واكسن كووید19 با سایر داروها و واكسن‌ها متفاوت و مذاكرات برای تامین این واكسن، عموما میان دولت‌هاست و بنابراین، در حال حاضر و حتی تا چند ماه آینده، در تامین واكسن كووید19، شركت‌های واردكننده دارو، حضور تجاری مستقل نخواهند داشت چون تا امروز هم، به دنبال رایزنی سفرای ایران و با حمایت وزارت بهداشت، قراردادهای خرید واكسن از هند و چین و روسیه منعقد و در مواردی هم محقق شده است. حالا، اگر علاوه بر مجموع این روند، ظرفیت فراتر در بخش خصوصی موجود باشد، حتما استقبال می‌كنیم اما قرار نیست اعتبارات جاری كشور را با حركت موازی و برای مذاكره‌كننده موازی؛ آن هم زمانی كه نماینده رسمی جمهوری اسلامی ایران در حال مذاكره است، مخدوش كنیم.
ولی وزیر بهداشت به جمعیت هلال احمر مجوز واردات واكسن كووید19 داده. این حركت موازی نیست؟
جمعیت هلال احمر، یك نهاد عمومی است و بخش خصوصی محسوب نمی‌شود. علاوه بر این، مجوز وزیر بهداشت برای جمعیت هلال احمر هم در راستای استفاده از ظرفیت موازی علاوه بر ظرفیت موجود است. وقتی شما می‌توانید به یك سوپرماركت مراجعه كرده و یك كالا را با قیمت رسمی هزار تومان خریداری كنید، آیا می‌پذیرید كه یك فرد غریبه از راه برسد و همان كالا را با قیمت 2 هزار تومان به شما بفروشد؟ امروز، بعضی افراد، چنین انتظاری در روند خرید و تامین واكسن كووید19 ایجاد كرده‌اند كه قطعا وزارت بهداشت با این اتفاق مخالفت خواهد كرد.
خرداد ماه، انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار می‌شود و مرداد ماه هم، كار دولت دوازدهم به پایان می‌رسد. خطر هبه رانت واردات واكسن كووید19 به بخش خصوصی توسط دولت جدید را تا چه حد جدی می‌بینید؟
ما از دولت آینده بی‌خبریم و اهل پیشگویی و پیش‌بینی نیستیم اما در حال حاضر، ریل‌گذاری درستی برای واردات واكسن از سبد كوواكس، خرید مستقیم، تولید مشترك و حتی تولید داخلی ایجاد شده و حالا هم در مسیر درستی قرار داریم. دولت جدید هم می‌تواند همین مسیر را ادامه دهد و واكسیناسیون را تا پایان سال 1400 و حتی زودتر از آن به اتمام برساند.
خطر رانت‌خواهی بخش خصوصی برای واردات واكسن كووید19 را تا چه حد جدی می‌بینید؟
باید برحسب مورد قضاوت كنیم؛ برحسب مستنداتی كه ارایه شود، قیمت واكسن، تامین‌كننده واكسن، آیا واكسن از تولید‌كننده دریافت شده باشد یا خیر، مدارك و مستنداتی كه سازمان غذا و دارو از داوطلبان واردات واكسن درخواست می‌كند، نشان می‌دهد كه آیا واردكننده، توانایی انجام این كار از مسیر صحیح را دارد یا ممكن است در این روند، مسیرهای انحرافی هم وجود داشته باشد.
پس خطر رانت برای واردات توسط بخش خصوصی، وجود دارد.
وقتی روند جهانی عرضه و تقاضای واكسن كرونا، نامتعادل است و نیاز سال 2021 جهان، حدود 11 میلیارد دوز واكسن كروناست در حالی كه مجموع تولیدات واكسن، حتی معادل نیمی از این نیاز هم نیست، حتما خطر انحراف و رانت و سوءاستفاده، چه در كشور مبدا و چه در كشورهای مقصد وجود دارد. باید براساس شیوه‌نامه‌ها و استانداردها و تجاربی كه در سازمان غذا و دارو داریم حركت كنیم، چون هر اقدام ناگهانی و خارج از برنامه، ریسك ایجاد رانت و حتی برهم خوردن نظم واكسیناسیون و تامین واكسن را به دنبال دارد.
آیا تعدد تولیدات داخلی واكسن كووید19، نوعی حركت موازی نیست؟
ما با حركت موازی مشكلی نداریم، اما حركات موازی‌ای كه اعتبار تجاری كشور و اعتبار دستگاه دیپلماسی به عنوان پیشانی مذاكرات تامین واكسن را مخدوش كند، قبول نداریم. استفاده از ظرفیت‌های موجود، ولو در حركت موازی، موضوع دیگری است.
تا امروز، 4 شركت داخلی، تولید واكسن را در دستور كار قرار داده‌اند و در آینده، به تعداد این تولیدكنندگان هم اضافه خواهد شد و این اتفاق، یك مزیت برای كشور است آن هم در مورد تولید واكسن برای بیماری‌ای مثل كووید19 كه پیش‌بینی می‌شود روند اپیدمی این بیماری، با یك‌بار واكسیناسیون متوقف نخواهد شد. بنابراین، هر كشوری كه بتواند به جایگاه تولید واكسن برسد و تولیدكنندگان متعدد و حجم بالایی از تولید داشته باشد، حتما در ماه‌های آتی، رتبه بالاتری خواهد داشت.
چند ماه قبل، خانم دكتر مینو محرز، خطاب به رسانه‌ها اعلام كرد كه فقط واكسن كرونای ایرانی تزریق خواهد كرد. شاید حرف ایشان، پیامی با هدف حمایت از تولید داخلی و تلاش محققان ایرانی بود اما واكنش سخنگوی ستاد ملی مقابله با كرونا و وزیر بهداشت و خود شما را به دنبال داشت.
تردیدی نیست كه اولویت ما، واكسن تولید داخلی است و وزارت بهداشت هم تمام‌قد، در حمایت از تولید داخل ایستاده اما به هیچ‌وجه نمی‌توانیم تا زمان دریافت واكسن ایرانی صبر كنیم.
ما باید واكسیناسیون گروه‌های آسیب‌پذیر را آغاز می‌كردیم؛ بنابراین، باید ظرفیت واردات واكسن فعال می‌شد. وقتی واكسن ایرانی هم به تولید انبوه برسد، برای جمعیت باقی‌مانده استفاده خواهد شد در حال حاضر، 4 شركت داخلی؛ انیستیتو پاستور، گروه دارویی بركت، موسسه سرم‌سازی رازی و سازمان پژوهش و نوآوری وزارت دفاع، مشغول تولید واكسن كووید19 هستند و وزارت بهداشت هم از تمام ظرفیت‌های موجود برای تولید واكسن در داخل كشور حمایت می‌كند اما همزمان، این نگاه واقع‌بینانه در وزارت بهداشت وجود داشته كه تا زمان تولید انبوه واكسن‌های داخلی، باید از مسیرهای مختلف و برای واكسیناسیون گروه‌های پرخطر، واكسن موثر و ایمن وارد كنیم.
این رقابت در تولید داخلی آسیب‌زا نیست؟
رقابت مثبتی است كه منجر به فعال‌سازی ظرفیت‌های غیر قابل تصور شده و ما از این رقابت مثبت و سازنده استقبال می‌كنیم.با توجه به اینكه فرمول تولید واكسن در هر كدام از این 4 شركت، متفاوت است، خطر ایجاد رانت در همین عرصه رقابت وجود ندارد؟نه تنها رانت ایجاد نمی‌شود بلكه تفاوت پلتفرم‌ها و فناوری‌ها، كلاس تولید واكسن و علوم وابسته به تولید واكسن را در ایران ارتقا خواهد داد و یك سرمایه عظیم برای صنعت واكسن‌سازی كشور محسوب می‌شود.
تولید داخل، چه مقدار از نیاز واكسن كووید19 را پوشش خواهد داد؟
براساس ظرفیت موجود و قابل پیش‌بینی برای تولید انبوه 4 واكسن كه فعلا در مرحله مطالعات بالینی هستند، پیش‌بینی می‌كنیم 160 میلیون دوز تا پایان سال 1400 تولید شود.
و برای حصول ایمنی جمعی به چند دوز واكسن نیاز داریم؟
با شرایط فعلی و براساس تخمین‌های موجود، با واكسیناسیون حدود 70درصد از كل جمعیت و معادل 56 الی 60 میلیون نفر، می‌توانیم به ایمنی جمعی برسیم. با توجه به اینكه اغلب واكسن‌های كووید19، در دو دوز تجویز می‌شوند، حداقل به 120 میلیون دوز واكسن برای حصول ایمنی جمعی نیاز داریم.
روز یكشنبه، رییس شورای شهر تهران گفت 200 میلیون دوز واكسن نیاز داریم.این حرف اشتباه است. احتمالا ایشان واكسیناسیون كل جمعیت كشور را درنظر داشته اما حتی با احتساب نیاز واكسیناسیون كل جمعیت هم، به طور میانگین، در سال اول واكسیناسیون، 160 الی 170 میلیون دوز برای تزریق دو مرحله‌ای نیاز داریم. اما ایمنی جمعی با 112 الی 120 میلیون دوز در سال اول واكسیناسیون محقق می‌شود و حتی در صورت نیاز به دوزهای یادآور در سال‌های آتی، هر سال حدود 60 میلیون دوز واكسن كفایت می‌كند.
چرا شركت رسانه‌ای «بلومبرگ» چند روز قبل مدعی شد كه تكمیل واكسیناسیون كووید19 در ایران، 10 سال طول می‌كشد؟
شاید این ادعا، ناشی از توجه به سرعت واكسیناسیون آزمایشی در هفته‌های اول و تعداد ناكافی واكسن در ایران بود. ماه اول واكسیناسیون، كمتر از 500 هزار دوز واكسن دراختیار داشتیم ضمن آنكه در همین ماه، باید نقص‌های روند واكسیناسیون هم مرتفع می‌شد.
در ماه دوم، حدود یك میلیون دوز واكسن به دست‌مان رسید و در ماه‌های آینده هم موجودی واكسن به دلیل افزایش واردات و تولید انبوه تولید داخلی، بیشتر می‌شود و به همین دلیل، پیش‌بینی می‌كنیم كه تا پایان سال 1400، واكسیناسیون در ایران به آخر برسد.
گفتید كه دستگاه دیپلماسی، پیگیری‌های تامین واكسن وارداتی را برعهده داشته. وقتی دادستانی هند مانع از ارسال واكسن به ایران شد، دستگاه دیپلماسی برای رفع این مشكل چه كرد؟
پیشانی مذاكرات، دستگاه دیپلماسی بود و برای تسهیل مسیر تامین واكسن هم، همكاری لازم را با وزارت بهداشت داشت اما طبق مصوبه 52 جلسه ستاد ملی مقابله با كرونا، تامین واكسن وارداتی برعهده قرارگاه عملیاتی مقابله با كروناست اگرچه كه ما در وزارت بهداشت، چنین مرز‌بندی قائل نیستیم و قبل و بعد از این مصوبه هم اقدامات لازم را برای واردات واكسن انجام دادیم.
اما وزارت امور خارجه و سفرای ما، نماینده رسمی جمهوری اسلامی در خارج از كشور هستند كه در مذاكرات تامین واكسن كووید19، نقش محوری دارند و تا امروز هم بخشی از این مذاكرات، به نتیجه رسیده است. ما با دولت هند، برای خرید واكسن، قرارداد نوشتیم اما در زمان ارسال، دستگاه قضایی هند اعلام كرد كه صادرات واكسن به ایران، زمانی امكان‌پذیر است كه واكسیناسیون در هند به حد قابل قبولی رسیده باشد و با همین ادعا، از ارسال واكسن به ایران ممانعت كرد. البته وزارت امور خارجه و سفیر ایران، موضوع را پیگیری كردند و به نظر می‌رسد این مشكل، به زودی، تا حدی رفع خواهد شد.
در حال حاضر، مسیر واردات تمام واكسن‌هایی كه طبق قرارداد، خریده‌ایم، تسهیل شده؟
روسیه برای ارسال واكسن اسپوتنیك V، مشكلی ندارد اما شركت روسی دچار محدودیت در تولید شده چون هم باید نیاز واكسیناسیون جمعیت روسیه را تامین كند و هم، 61 كشور، درخواست خرید واكسن اسپوتنیك V دارند. بنابراین، روند تامین واكسن از روسیه، كند شده كه به نظر می‌رسد با توجه به قراردادهای جدید برای خرید 60 میلیون دوز واكسن اسپوتنیك V و تولید مشترك در ایران، در ماه‌های آتی جهشی در ورود یا تولید مشترك این واكسن خواهیم داشت.
با اخباری كه داریم، ممكن است در هفته‌های آتی، مشكل ارسال بخشی از محموله واكسن هندی هم مرتفع شود. برای خرید و واردات 4 میلیون دوز واكسن چینی هم دستگاه دیپلماسی از آذر ماه سال گذشته در حال مذاكره و پیگیری بوده اما تا امروز، یك محموله اهدایی دولت چین شامل 250 هزار دوز و یك محموله اهدایی صلیب سرخ چین شامل 400 هزار دوز وارد كشور شده است.
واردات واكسن از كره‌جنوبی در چه وضعیتی است؟
كره‌جنوبی، تولید‌كننده مستقل واكسن نیست، بلكه شركت SK-BIO واكسن آسترازنكا آكسفورد را تحت لیسانس تولید می‌كند و ما هم این واكسن را از مسیر سبد كوواكس تهیه كردیم كه اولین محموله آن شامل 700 هزار دوز وارد كشور شده و دولت كره‌جنوبی قول داده كه تا پایان ماه مه (10 خرداد) 3 میلیون و 200 هزار دوز از این واكسن به دست ما برسد علاوه بر آنكه تا پایان سال 2021 هم مابقی 16 میلیون و 800 هزار دوز واكسنی كه در سفارش سبد كوواكس داریم، تامین خواهد شد.
دولت تا امروز، چه رقمی برای خرید واكسن كووید19 هزینه كرده است؟
واكسن‌ها قیمت‌های متفاوتی دارد اما شاید درست نیست كه جزییات قراردادها را مطرح كنم و بسنده می‌كنم به این توضیح كه واكسن‌ها، با بهترین قیمت خریداری شده و نحوه خرید هم این‌طور بوده كه بخشی از قیمت هر محموله، قبل از ارسال و بخشی، بعد از ارسال به حساب شركت و موسسه سازنده در كشور مبدا واریز خواهد شد.
منابع ریالی دولت برای خرید این حجم واكسن وارداتی كفایت می‌كند؟
به نظر می‌آید با وجود تمام مشكلات ناشی از تحریم‌ها و محدودیت منابع، تامین وجه برای خرید از سبد كوواكس؛ ولو با تاخیر، مرتفع شده و طبق آخرین اطلاعاتی كه داریم، ظاهرا برای خرید 60 میلیون دوز واكسن از روسیه هم، مسیر مالی مشخصی ایجاد شده و فكر می‌كنم از بابت منابع مالی مورد نیاز تامین واكسن، دغدغه جدی نداشته باشیم.
البته وزارت بهداشت، دخالتی در مسائل مالی و انتقال پول و تبادلات بانكی واكسن كووید19 ندارد و این موضوعات در بانك مركزی و سازمان برنامه و بودجه و دفتر هماهنگی‌های اقتصادی ریاست‌جمهوری پیگیری می‌شود اما طبق آخرین اطلاعاتی كه دارم، می‌توانم بگویم كه در حال حاضر، مشكل عمده و جدی برای تامین منابع مالی ریالی و ارزی مورد نیاز خرید واكسن وارداتی نداریم.
تولید مشترك واكسن با كوبا و روسیه به چه مرحله‌ای رسیده است؟
به دنبال تكمیل تزریق دوز اول واكسن تولید مشترك انیستیتو پاستور با موسسه فینلای كوبا (برای تولید واكسن سوبرانا 2) برای داوطلبان در كشور مبدا، تزریق دوز دوم هم آغاز شد و در روزهای آینده و با مجوز سازمان غذا و دارو و كمیته اخلاق و پژوهش، به فاز سوم مطالعات بالینی می‌رسیم.
با توجه به قرارداد دیرینه «ثبت متقابل» بین ایران و كوبا، هر دارو یا فرآورده بیولوژیكی كه در كشور طرف قرارداد به ثبت برسد، در كشور دوم هم قابل تعمیم خواهد بود. بنابراین، به محض اینكه نتایج مطالعات بالینی، در هر یك از این دو كشور، موفقیت‌آمیز اعلام شود، قابل تعمیم به كشور دوم هم هست و برآورد ما این است كه واكسن تولید مشترك با كوبا، خرداد ماه مجوز مصرف دریافت كند و به مرحله تولید انبوه در ایران برسد.
برای واكسن تولید مشترك با روسیه هم سه شركت ایرانی به موسسه گامالیای روسیه معرفی شدند كه تا امروز، دو شركت، توسط موسسه روسی، تایید شده‌اند و یكی از شركت‌ها هم اولین محمولهCell Bank (شمارش گلبول خون RCB) را دریافت كرده و به زودی وارد فاز تولید واكسن اسپوتنیك V خواهد شد و شركت‌های دوم و سوم هم احتمالا ظرف هفته‌های آتی به این زنجیره ملحق می‌شوند.
اعتراضات عمومی نسبت به تاخیر در تامین واكسن را می‌پذیرید؟
به هیچ‌وجه. چون ما برای تامین واكسن، دچار مشكلات و محدودیت‌هایی بسیار بیشتر از سایر كشورها بودیم؛ گرفتار اعمال خصم از سوی دولت امریكا بودیم، گرفتار تحریم‌های بین‌المللی چند ساله بودیم، گرفتار مشكلات نقل و انتقال پول و تامین منابع و تبادلات بانكی و روابط بین‌المللی بودیم.
با گزارش‌هایی كه از دیگر كشورها داریم، غیر از چند كشور مبدا تولید واكسن، حتی بسیاری از كشورهای توسعه یافته و پیشرفته دنیا كه نه گرفتار مشكلات بین‌المللی بودند و نه تحریم بر آنها تحمیل شده بود، برای تامین واكسن كووید19، وضعیت بهتر از ما ندارند. به استناد گزارش رسانه‌های غربی، شما امروز شاهد انتقادات مشابه در ژاپن و كره‌جنوبی و كشورهای اروپای غربی هستید و بنابراین، اعتراض به تامین واكسن كووید19، فقط در ایران اتفاق نیفتاد و سایر دولت‌ها هم شاهد اعتراضات مشابه بودند.
نظر شما