به گزارش سلامت نیوز به نقل از پیام ما، ساخت سد فینسک که اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۱ با مخالفت جدی فعالان محیط‌زیست، میراث‌فرهنگی و مردم محلی متوقف شده بود، حالا با تصویر جدیدی روبه‌رو است، از سد ساخته‌نشده لوله‌کشی شروع شده، آن‌هم در منطقه حفاظت‌شده پرور. این اتفاق به‌گفته «حنیف‌رضا گلزار»، فعال محیط‌زیست مازندران، تلاشی است برای فشار بر دولت تا بعد از پایان لوله‌گذاری مجوز برای ساخت سد و آبگیری آن شروع شود. آن‌هم در شرایطی که گزارش‌های بسیاری در سال‌های اخیر ساخت این سد را هم برای محیط‌زیست و هم برای آثار باستانی مضر دانسته‌اند. گفته می‌شود با ساخت این سد سه روستا زیر آب می‌رود و در ادامه بی‌آبی گریبان شالیزارها و روستاهای مازندران در پایین‌دست را خواهد گرفت.
قرار بر این بود که سد فینسک، آب سفیدرود را از سرشاخه تجن به سمنان برساند. اما برای این کار، سه روستای تاجیم، تجن و ملاده در مهدیشهر سمنان را به زیر آب می‌برد و حدود ۴۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی آنها را غرق می‌کند.
به‌گفته بعضی کارشناسان، با احداث این سد، بیشتر از ۲۰ روستا و شش هزار هکتار شالیزار هم در مازندران با کم‌آبی مواجه می‌شوند، درنتیجه کشاورزان زیادی در مازندران و سمنان با خطر بیکاری روبه‌رو هستند. علاوه‌برآن، ۴۳ هکتار از جنگل‌های هیرکانی هم به زیر آب خواهد رفت.
مسئله ساخت سد نه‌فقط از نظر محیط‌زیستی و تغییر اکوسیستم دچار مشکل است، بلکه میراث باستانی بسیاری هم با ساخت این سد از بین خواهد رفت. چنانچه قبل از اعلام مخالفت با ساخت این سد، یعنی در سال ۱۳۹۹، «مهرداد ملک‌زاده»، سرپرست هیئت باستان‌شناسی گورستان مرسین، به میراث آریا گفت: «شمار گورهای باستانی کشف‌شده در محل احداث سد فینسک و گورستان مرسین به ۲۵ عدد رسید.» او در ادامه گفته بود بررسی باستان‌شناختی، شناسایی و مستندنگاری آثار تاریخی‌فرهنگی محدوده سد فینسک و به‌دست آوردن اطلاعات از محوطه‌ها، پیش از به زیر آب رفتن آنها در فصل قبلی کاوش مورد توجه قرار گرفت و با توجه به اینکه پس از آبگیری مخزن سد، گورستان غرق می‌شود، کار نهایی کاوش و تخلیه آثار از گورها در حال انجام است.
در سال ۱۳۹۹، مهرداد ملک‌زاده، سرپرست هیئت باستان‌شناسی گورستان مرسین، به میراث آریا گفت شمار گورهای باستانی کشف‌شده در محل احداث سد فینسک و گورستان مرسین به ۲۵ عدد رسید
با وجود این شرایط در سال‌های گذشته مسئولان استان سمنان اصرار به ساخت این سد داشتند و دلیل این اصرار را تأمین آب شرب عنوان می‌کردند. آنها می‌گویند آب چشمه «روزیه» کم شده است و باید آب شرب سمنان، مهدیشهر و سرخه را از این سد تأمین کنند. در مقابل، گزارش سازمان بازرسی درباره این سد بیانگر این است که بدون انتقال آب هم می‌توان آب سه شهرستان سمنان، مهدیشهر و سرخه را تأمین کرد.
پیش‌ازاین، سازمان بازرسی کل کشور در یک گزارش شرح داد که «درصورت به نتیجه رسیدن طرح‌های افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی، نظیر طرح‌های آبیاری نوین و اصلاح الگوی کشت، می‌توان بخشی از مصارف بخش کشاورزی استان سمنان را کاهش داد و در این‌صورت امکان تأمین کسری آب بخش شرب، فراهم خواهد شد.» به‌گفته سازمان بازرسی کل کشور در آن گزارش، صرفه‌جویی ۱۰ درصدی در بخش کشاورزی، معادل کل مصارف بخش شرب در استان سمنان است.
اردیبهشت پارسال، «سید محمود حسینی‌پور»، استاندار مازندران، نیز با تأکید بر این که هیچ مجوزی برای آبگیری «سد فینسک» صادر نشده است، به ایلنا گفت: «خوشبختانه از اردیبهشت ۱۴۰۱ که عملیات ساخت سد فینسک متوقف شده، این پروژه هنوز هیچ‌گونه پیشرفت فیزیکی نداشته است. نه‌تنها شروط تعیین‌شده توسط سازمان محیط‌زیست در فرایند احداث سد فینسک رعایت نشده است، بلکه ساخت این سد نیاز به موافقت سازمان اوقاف و وزارت میراث‌فرهنگی نیز دارد که این نهادها هم هیچ‌گاه با این پروژه موافقت نکرده‌اند.»
لوله‌ها، نمادی برای ساخت سد در آینده
حنیف‌رضا گلزار، فعال محیط‌زیست در استان مازندران که در سال‌های اخیر بارها درباره ساخت این سد هشدار داده، حالا به «پیام ما» می‌گوید این لوله‌ها نمادی هستند برای اینکه در آینده سدی خواهد بود و آب از داخل لوله‌ها جابه‌جا خواهد شد. «لوله‌کشی‌ها در منطقه حفاظت‌شده پرور در حال انجام است، لوله‌کشی را شروع کرده‌اند؛ چون واکنش‌ها نسبت به ساخت سد بالا بوده و چون نمی‌خواهند پروژه به‌صورت کامل بخوابد، دست به کار شده‌اند.»
به‌گفته او، این کار دولت را تحت‌فشار می‌گذارد و آنها در آینده با استناد به هزینه‌ای که برای این لوله‌کشی‌ها کرده‌اند، خواهان عملیاتی شدن ساخت سد خواهند شد. «هرچند وقت یکبار بیل مکانیکی به منطقه می‌برند و کارهایی انجام می‌دهند. در حال حاضر واکنش‌ها به ساخت سد بالاست، اما کسی درباره لوله‌گذاری در این منطقه صحبت نمی‌کند و نگرانی ایجاد نکرده است و درنتیجه متولیان ساخت سد از همین موضوع استفاده می‌کنند تا دولت را در کار انجام‌شده قرار دهند.»
حنیف‌رضا گلزار: در حال حاضر واکنش‌ها به ساخت سد بالاست، اما کسی درباره لوله‌گذاری در این منطقه صحبت نمی‌کند و نگرانی ایجاد نکرده است و درنتیجه متولیان ساخت سد از همین موضوع استفاده می‌کنند تا دولت را در کار انجام‌شده قرار دهند
این کارشناس محیط‌زیست می‌گوید در استان سمنان پیگیری برای ساخت سد بالاست و در استان مازندران هم ادارات متولی با یکدیگر همکاری چندانی برای مواجهه با این وضعیت ندارند. «جلسه‌ای برای بررسی وضعیت سد بود که مدیرکل محیط‌زیست وقت به‌تنهایی در این جلسه شرکت کرد و نه از آب‌منطقه‌ای و نه استانداری مازندران همراه او نرفتند. نبود هماهنگی و یک‌صدایی در منطقه کار را سخت کرده است.»
پیامهای منفی بیشتر از آثار مثبت
پژوهشی جدید با عنوان «بهینه‌سازی محل احداث سد فینسک با رویکرد محیط‌زیستی همسو با اهداف توسعه پایدار» که سال ۲۰۲۴ در نشریه Pollution منتشر شده است، نشان می‌دهد این سد می‌تواند بخشی از کمبود آب آشامیدنی سمنان را جبران کند، اما بدون مدیریت دقیق، پیامدهای محیط‌زیستی و اجتماعی گسترده‌ای به‌جا خواهد گذاشت.
پژوهشگران این مقاله می‌گویند استان سمنان با بارش کم، تبخیر بالا و افت شدید منابع زیرزمینی، با بحران مزمن کم‌آبی روبه‌روست. مخزن ۱۲ میلیون مترمکعبی فینسک راهکاری برای رفع این نیاز معرفی شده است. بااین‌حال، بررسی علمی چهار محل مختلف برای احداث سد و سه مسیر انتقال آب نشان می‌دهد همه گزینه‌ها اثرات منفی جدی دارند. بهترین ترکیب، گزینه سوم برای محل سد و گزینه دوم برای مسیر انتقال معرفی شده است، اما حتی این انتخاب هم به جابه‌جایی روستا و غرق شدن آنها منجر خواهد شد.
این مقاله به تهدیدات اشاره کرده و تهدید منابع آب زیرزمینی، تغییر در پوشش گیاهی منطقه و کاهش جریان رودخانه تجن را از جمله پیامدهای محتمل این پروژه می‌داند. پژوهشگران تأکید می‌کنند موفقیت پروژه منوط به اجرای کامل برنامه مدیریت محیط‌زیستی یعنی تخصیص حقابه رودخانه، بازسازی اکوسیستم‌های تخریب‌شده و جبران خسارت روستاییان می‌شود.
مقاله‌ای دیگر در ششمین کنگره بین‌المللی توسعه کشاورزی و محیط‌زیست با تأکید بر برنامه توسعه ملل در سال ۱۴۰۰ منتشر شد و به تبعات ساخت سد فینسک پرداخت. براساس این مقاله، طرح سد «فینسک» که در بالادست رودخانه اسپه‌او (سفیدرود) واقع است، با هدف تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی برای استان‌های سمنان و مازندران مطرح شده است، اما این تحقیق به قلم «شیرزاد محمدنژاد کیاسری» نشان می‌دهد این طرح می‌تواند تبعات جدی داشته باشد؛ خصوصاً برای پروژه سد «شهید رجایی» و اراضی پایین‌دست.
براساس داده‌های پژوهش، سرشاخه اصلی «اسپه‌او» و آبراهه فرعی «کاورد» تقریباً نیمی از آب سفیدرود را تأمین می‌کنند. منابع هیدرومتری ۱۶ و ۲۹ ساله نشان می‌دهند در فصول زراعی، سهم این آبراهه‌ها بین ۱۸ درصد تا ۲۶ درصد از جریان رودخانه است. افزایش برداشت آب از این بخش‌ها با اجرای سد فینسک، منجر به کاهش قابل‌توجه ورودی به مخزن سد شهید رجایی خواهد شد. تخمین‌ها حاکی از کاهش حجم ذخیره این سد بین ۲۰ تا ۲۵ درصد است؛ به‌ویژه در سال‌هایی که مخزن به‌طور کامل پر نمی‌شود. پیامدهای این کاهش آب گسترده‌اند: اراضی کشاورزی وسیع پایین‌دست با کمبود آب مواجه می‌شوند، کیفیت زندگی روستاییان متأثر می‌شود، استفاده بیشتر از چاه‌ها فشار بر سفره‌های زیرزمینی را تشدید می‌کند، الگوی کشت تغییر می‌کند و بخش زیادی از کشاورزی آبی به دیم تبدیل خواهد شد. همچنین جنگل‌ها، عرصه‌های طبیعی و مناطق حفاظت‌شده در محدوده بالادست آسیب‌پذیرتر خواهند شد. آلودگی اکولوژیک، کاهش پوشش گیاهی و فشار بر تنوع‌زیستی نیز پیش‌بینی شده‌اند.
براین‌اساس، سد فینسک فراتر از یک پروژه عمرانی، آزمونی است برای سنجش توان کشور در مدیریت پایدار منابع‌طبیعی. اگر نگاه کوتاه‌مدت غالب شود، هزینه‌های آن از منافعش بیشتر خواهد بود؛ اما اگر رویکرد علمی و زیست‌محیطی جدی گرفته شود، می‌تواند الگویی برای توسعه متوازن در مناطق خشک ایران باشد.
نظر شما