به گزارش سلامت نیوز روز گذشته در مراسمی رسمی در مقر سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد –فائو- در ایتالیا، گواهی ثبت جهانی نظام کشاورزی سنتی باغستان قزوین در فهرست "سامانه‌های میراث جهانی کشاورزی" (جیاس) اعطا شد.

این موفقیت، نقطه عطفی در معرفی ظرفیت‌های بومی و دانش سنتی کشاورزان ایرانی به جامعه جهانی است. نظام باغستان سنتی قزوین، نمونه‌ای ممتاز از همزیستی هوشمندانه انسان با طبیعت محسوب می‌شود که طی قرن‌ها با روش‌های حفظ خاک، تنظیم آب و تنوع زیستی پایداری یافته است.

اعطای این گواهی از سوی فائو گامی مهم در حفظ و پاس داشت میراث کشاورزی ایران و ارتقای جایگاه جهانی آن به شمار می‌رود. این موفقیت با تلاش "انجمن توسعه حیات شهر" قزوین میسر شد و کارشناسان امیدوارند بتواند از بار فشار توسعه ناپایدار شهری به باغستان سنتی قزوین بکاهد.

جیاس چیست؟

"جیاس" یا ثبت نظام های میراث کشاورزی مهم جهانی با هدف نگهبانی پویا و پایدار از این نظام‌ها، حفظ و حراست از فرهنگ، سبک زندگی، آداب و رسوم و زبان‌های بومی و محلی در سال ۲۰۰۵ از سوی "سازمان خواربار وکشاورزی ملل متحد (فائو)" شکل گرفت.

هدف از این ابتکارِعمل، شناسایی، ثبت، حمایت پویا و حفاظت از نظام‌های کشاورزی در جهان بوده که در طول زمان به رغم تغییرات اقلیمی، شرایط اقتصادی و سایر شرایط برون زا، پایدار ماندند و تاب‌آوری داشته و نسل به نسل منتقل شده‌اند.

بر اساس مطالعات انجام شده، محصولاتی که نشان یا لوگوی جیاس را داشته باشند در بازارهای جهانی تا ۵ برابر قیمت به فروش می‌رسند. از سوی دیگر کاهش هزینه‌های کشاورزان و توسعه "گردشگری پایدار" با نگاه حفظ محیط زیست نیز یکی از مزیت‌های این ثبت است.

"باغستان سنتی قزوین" یکی از کاندیداهای ثبت در جیاس فائو بود که حالا با دریافت این نشان، باغستان و کشاورزان می توانند از مزایای بسیاری برخوردار شوند.

ایران و جیاس

تاکنون ۷۴ نظام میراث کشاورزی جهانی در ۲۴ کشور ثبت شده که 5 مورد آن مربوط به ایران است. نظام میراثی کشاورزی باغستان سنتی قزوین، پنجمین نظام میراثی کشاورزی مهم جهانی (جیاس) ایران است که پس از نظام میراثی کشاورزی مبتنی بر قنات در کاشان، زراعت سنتی زعفران مبتنی بر قنات قصبه گناباد، تولید انگور و فرآورده در دره جوزان ملایر و باغ‌های سنتی انجیر دیم استهبان، در فائو (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد) ثبت شده است.

تفاوتی که ثبت در "فهرست جهانی جیاس" با ثبت در "میراث فرهنگی" دارد این است که اگرچه در هر دو مورد، هدف از ثبت، حفاظت از آن چیزی است که واجد ارزش تشخیص داده شده است؛ اما در جیاس، اصل بر حفظ و ادامه حیات نظام تولید است و از طریق حفظ نظام تولید و کمک به رفع چالش‌های آن، معیشت و اقتصاد باغداران و کشاورزان و خدمات اکوسیستمی و ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی باغستان، حفظ می‌شود.

آسیب توسعه ناپایدار شهری به باغستان

پیش از ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین در جیاس، در حدود 3 هزار هکتار از آن، زیر تیغ لودرها و سیاست های نادرست توسعه از جمله راهسازی و ریل راه آهن و در یک کلام گسترش ناپایدار شهر رفت.

از دهه 30 که ساخت ریل های راه آهن در میان درختان هزارساله باغستان ساخته شد تا دهه 40 که احداث دانشگاه و کارخانه شیشه را بدون لحاظ "حفظ باغستان" کلید زدند و در دهه 60 که خط لوله گاز را از قلب باغستان گذراندند رخداد خسارت بار نابودی باغستان کلید خورد. پس از آن، کمربندی "نسیم شمال" که پیشتر معبر باغ داران بود آسفالت شد.

سرعت توسعه ناپایدار شهری در دهه اخیر به قدری بود که کمر باغستان شکسته شد. ساخت مراکز خرید و مجتمع های تجاری و اداری به قیمت قلع وقمع درختان پسته و حتی درخت هزار ساله، تنها بخشی از فاجعه ای بود که رقم خورد. حتی رودخانه های فصلی قزوین که شریان حیاتی شهر را در دست داشتند از این هجوم، جان به در نبردند؛ تا آنجا که بخشی از رودخانه فصلی "ارنجک" (باراجین) که تأمین کننده حقابه 900 هکتار از باغ‌های باغستان سنتی بود را خشک کردند تا جاده بسازند و پل های قدس، امام علی و امام رضا، میدان خلیج فارس و کمربند شرق از دل باغستان سر برآورد.

آسیب ها تا آنجا ادامه داشت که صدای "مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری" را هم درآورد. این مرکز در سال 99 در گزارشی، عامل اصلی تخریب باغستان را اقتصاد سیاسی زمین شهری دانست و نوشت: « تا زمانی که تولید رانت از طریق تغییر کاربری زمین ممکن است، صاحبان اراضی از راه‌های قانونی و غیرقانونی، روابط رسمی و غیررسمی، مذاکرات علنی یا پشت پرده تغییر کاربری اراضی باغستان را رقم می‌زنند.»

" تضعیف نهاد اجتماعی باغستان" توسط مدیریت شهری و باز شدن پای دلالان زمین به منطقه، نکته مهمی بود که در گزارش "مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری" بر آن تاکید شده است. ماجرایی که موجب تغییر کاربری های متعدد شده است و حیات باغستان را به خطر خواهد انداخت. خطری که کارشناسان امیدوارند حالا با ثبت باغستان سنتی در فهرست نظام‌های میراثی کشاورزی مهم جهانی "جیاس" بتواند آنرا تا قدری کنترل و رفع و رجوع کند.