به گزارش سلامت نیوز به نقل از پیام ما، آغاز پروژه «مروی‌سنتر» در حریم درجه یک کاخ گلستان زنگ‌های خطر را به صدا درآورده. بررسی‌ها نشان می‌دهد گودبرداری این پاساژ به‌زودی یکی از مهمترین مجموعه‌های تاریخی ایران و جهان را به زانو درمی‌آورد. مسئله اصلی اینجاست که این اتفاق مجوز مدیرکل میراث‌فرهنگی استان تهران را دارد. «وحید شهاب»، کنشگر و متخصص حوزه برنامه‌ریزی شهری در بافت‌های تاریخی، می‌گوید: «با توجه به مجوز صادره، احداث چهار طبقه زیرزمین به عمق ۱۷ متر در این پروژه مجاز شناخته شده که با احتساب فونداسیون، عمق گودبرداری نزدیک به ۲۰ متر خواهد بود، آیا مالک نباید پیش از صدور مجوز، ملزم به انجام مطالعات فنی زمین‌شناسی، ژئوتکنیکی و هیدروژئولوژیکی می‌شد؟» پاسخ به این سؤال از سوی کسانی که این مجوز را صادر کرده‌اند ضروری است؛ چراکه این منطقه جزو پهنه‌های پرخطر فرونشست شناخته شده است.
«مگر می‌شود با یک شهر تاریخی چنین رفتار کرد؟ در کجای دنیا با بافت ارزشمند شهری چنین می‌کنند؟ آن‌هم پایتختی که هم وزارت میراث‌فرهنگی و هم وزارت مسکن در آن مستقرند و شهرداری برای «قلب تاریخی شهر» اداره‌ای ویژه دارد.» این، گفته «اسکندر مختاری» است. پژوهشگر میراث معماری و نویسنده کتاب «میدان جلوخان شمس‌العماره» از چشم‌انداز سالیان دور این محدوده که حالا جرثقیل‌های زرد و عظیم قُرقش کرده‌اند، می‌گوید: «قبلاً از آن بالا فقط مناره‌های مدرسه سپهسالار قدیم (مدرسه مروی) در محله حیاط شاهی دیده می‌شد، اما حالا جای آن مناره‌ها را این تاورکرین‌ها گرفته‌اند.» اما این تنها ظاهر ماجراست. در بطن داستان اتفاقات دیگری در حال وقوع است و این پروژه ابعاد نگران‌کننده دیگری هم دارد. با توجه به تشدید فرونشست در نقاط مختلف پایتخت، می‌توان پیامدهای این پروژه را از منظری نگران‌کننده‌تر نیز بررسی کرد و آن فرونشست زمین در نزدیکی تنها مجموعه میراث جهانی پایتخت است.
زیر پای ارگ شاهی خالی می‌شود
مجموعه جهانی کاخ گلستان در مرکز تاریخی و متراکم تهران قرار دارد. بستر آن از لایه‌های آبرفتی نرم و ریزدانه تشکیل شده و به‌دلیل وجود قنوات قدیمی، از سامانه پیچیده جریان آب زیرسطحی برخوردار است. در چنین بستری، هرگونه تغییر در فشار جانبی خاک یا جهت حرکت آب‌های زیرزمینی می‌تواند موجب نشست موضعی، ترک در دیوارهای خشتی و آجری و فرسایش تدریجی پی ابنیه تاریخی موجود در این مجموعه شود. «وحید شهاب» در این زمینه می‌گوید: «در پرونده ثبت جهانی کاخ گلستان، عوامل و خطرات آسیب‌زا همچون فشارهای توسعه‌ای، محیطی، بلایای طبیعی، و تأثیرات همجواری با بازار تهران و راسته بازار ناصرخسرو، از جمله افزایش تراکم ساخت‌وساز و فشارهای ناشی از فعالیت‌های پشتیبان بازار و تأثیرات تدریجی بلندمدت، به‌عنوان تهدیدی برای ابنیه کاخ گلستان مطرح شده است.» به‌گفته او، این مجموعه در حریم قنات مهرگرد و در فاصله کمتر از ۲۵ متر از آن قرار دارد و طبق مستندات تاریخی، میدانگاه شمس‌العماره پیش‌تر مظهر این قنات بوده و آب آن در دسترس شهروندان بوده است. از طرفی مطالعات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران در سال ۱۴۰۳ هم این محدوده را به‌عنوان پهنه بسیار پرخطر در برابر فرونشست معرفی کرده است.
شهاب معتقد است با توجه به مجموع این عوامل و فاصله کمتر از ۵۰ متر پروژه تا بنای شمس‌العماره، اقدامات پیشگیرانه و مطالعات مدل‌سازی ژئوتکنیکی دقیق، شناسایی مسیر قنوات تاریخی، بررسی جریان آب زیرسطحی و تأثیر بارگذاری ساختمان‌های جدید بر پایداری سازه‌های تاریخی، پیش از هرگونه گودبرداری ضروری است.
با توجه به مجوز صادره توسط مدیرکل میراث‌فرهنگی استان تهران، در روزهای اخیر گودبرداری چهار طبقه زیرِ زمین به عمق ۱۷ متر در این پروژه مجاز اعلام شده است. درنتیجه با احتساب فونداسیون، عمق گودبرداری نزدیک به ۲۰ متر خواهد بود. حال این پرسش مطرح است که با توجه به تجربه پروژه اطلس‌مال نیاوران و تأثیر آن بر کاخ صاحبقرانیه، آیا مالک نباید پیش از صدور مجوز، ملزم به انجام مطالعات فنی زمین‌شناسی، ژئوتکنیکی و هیدروژئولوژیکی می‌شد؟
روایت یک تخریب مداوم
این پروژه‌ها اما در این محدوده از شهر که تاریخ پایتخت ۲۰۰ساله را می‌شود در آن مرور کرد، تازگی ندارند. به‌گفته مختاری: «حدود یک دهه پیش، در شمال مدرسه مروی، یک پلاک را تجمیع کردند. چهار طبقه زیرِ زمین گودبرداری کردند و قرار بود چهار طبقه هم روی زمین بسازند. همان زمان ما اعتراض کردیم و گفتیم این ساختمان پروانه ندارد؛ پروژه متوقف شد و حالا هنوز هم اسکلت آهنی آن پابرجاست.» اما ماجرا حتی به قبل‌تر بر می‌گردد، به دهه ۶۰ و روزهای ملتهبش: «در این دهه انفجاری کنار ساختمان مخابرات باعث شد بخشی از بناهای جداره ناصرخسرو از بین برود. برای جبران خسارت، خیابان سعدی جنوبی را به‌موازات ناصرخسرو با تخریب بخشی از بافت تاریخی ساختند. این خیابان قرار بود تا بازار ادامه پیدا کند.
میراث‌فرهنگی آن زمان اعتراض کرد و بالاخره به‌بهانه اینکه خانه امام‌جمعه که ثبت میراث ملی بود، در مسیر این خیابان قرار داشت، میراث موفق شد این روند را متوقف کند. خیابان کج شد و رسید به خیابان ناصرخسرو. در همین محدوده ساختمان‌های هشت‌طبقه و صدها آپارتمان ساختند برای اینکه خسارات ۱۵۰ نفر را جبران کنند.» مختاری تأکید می‌کند: «بااین‌حال، در همین سال‌ها کسانی بودند که برای کیفیت فضای شهر و حفظ آثار و بناهای تاریخی و هویتی آن جنگیدند؛ بناهای تاریخی را مرمت کردند، نماها را بازسازی کردند، خیابان ناصرخسرو را سامان دادند و آن را تبدیل به پیاده‌راه کردند.» تخریبگران حالا با پروژه‌های جدید برگشته‌اند؛ مخرب‌تر از گذشته: «حالا بعد از سال‌ها دوباره از سمت دیگر بافت تاریخی وارد شده‌اند.»
به‌باور مختاری، محدوده ۴۰ هکتاری بافت تاریخی تهران طی چهار دهه گذشته صحنه جدال مداوم میان دو رویکرد بوده است: حفظ میراث و توسعه بی‌ضابطه: «این محدوده شاهد خون دل نسل‌هاست؛ بیش از چهار دهه است که ما برای حفظ آن مبارزه می‌کنیم.» سوداگران سال‌هاست که در این محدوده هر بار با یک پروژه سر می‌رسند. روزی با زیرگذر پانزده‌خرداد، میراث جهانی گلستان را در خطر می‌اندازند و روزی با بازار دلگشا منظر آن را مخدوش می‌کنند. در تمام این سال‌ها روزی نبوده که علاقه‌مندان به میراث‌فرهنگی نگران بافت تاریخی پایتخت نباشند؛ چراکه پروژه‌ها یکی بعد از دیگری قد می‌کشند تا بخشی از این بافت را تخریب یا از هویت تاریخی تهی کنند. «اینها نتیجه رانت است. کسی که وارد این عرصه می‌شود، نه برای سرمایه‌گذاری سالم و قانونی، بلکه به امید رانت می‌آید. همین حالا در جلوخان شمس‌العماره چنین اتفاقی در جریان است.»
قطع کردن مسیر قنات مهرگرد درختان کاخ گلستان را خشکاند
اسکندر مختاری درباره آسیب به قنات مهرگرد که در محدوده بافت تاریخی تهران و نزدیکی پروژه مروی‌سنتر است و موجب بروز نگرانی‌هایی شده است، می‌گوید: «بخشی از قنات مهرگرد هم در این محدوده است؛ معمولاً وقتی برای بیش از منفی دو طبقه گودبرداری شود، اگر قناتی در آن محدوده باشد، قطع می‌شود. این اتفاق برای قنات مهرگرد و این محدوده آسیب‌زاست. اتفاقی که هنگام ساخت ایستگاه متروی میدان توپخانه افتاد و مسیر قنات مهرگرد به کاخ گلستان بسته و باعث شد درختان کاخ گلستان خشک شوند.»
او معتقد است پروژه مروی‌سنتر مثل آبی بود که پشت سد مانده بود: «سوداگران ۵۰ سال منتظر بودند تا راهی باز شود و پروژه‌هایشان را در این محدوده به انجام برسانند؛ مثل آبی که پشت سد بماند. حالا با این تاورکرین‌ها به‌نظر می‌رسد این سد سوراخ شده و آنها پیروز شده‌اند.» او به تبعات بلندمدت این پروژه هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «می‌دانید چهار طبقه زیرِ زمین و دو طبقه روی زمین -که البته در عمل بیشتر می‌شود- در قطعات ۱۰هزار متری چه تراکمی در منطقه ایجاد می‌کند؟ چه جمعیت شناوری را وارد منطقه می‌کند؟ همین حالا هم در روزهای میان هفته تردد در این محدوده امکانپذیر نیست؛ نه با خودرو نه پای پیاده. با افزوده‌شدن این تراکم چه اتفاقی خواهد افتاد؟ مدیرانی که مجوز این پروژه را داده‌اند، به این فکر کرده‌اند که چه فاجعه‌ای رخ خواهد داد؟»
علاوه‌بر مسئله تراکم غیرمتناسب با این محدوده، موضوع دیگری هم این منطقه را به‌شکل بالقوه تهدید می‌کند. وحید شهاب با مرور اتفاقاتی که در اصفهان شاهد آن هستیم و پیامدهای فرونشست در میدان نقش جهان و بسیاری دیگر از آثار تاریخی این شهر می‌گوید: «مدیر پایگاه‌های ملی و جهانی و مدیر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث که تجربه مدیریت در اصفهان را داشته‌اند، خوب است به این پرسش پاسخ دهند که آیا تجربه کاهش آب‌های زیرزمینی و تأثیر آن بر میدان جهانی نقش‌جهان و ترک‌های سازه‌ای مسجد امام و کاخ عالی‌قاپو و فرونشست خیابان هشت‌بهشت اصفهان و تأثیر ساخت‌وسازهای اطراف بر این بافت، فراموش شده است؟» او تأکید می‌کند: «برای حفظ ارزش جهانی و منحصربه‌فرد مجموعه جهانی کاخ گلستان و پیشگیری از آسیب‌های مشابه در ابنیه تاریخی، از وزرای میراث‌فرهنگی و راه‌وشهرسازی تقاضا دارم، فوراً دستور توقف پروژه مروی‌سنتر را تا زمان انجام مطالعات فنی، کارکردی، میراثی و ژئوتکنیکی صادر کنند؛ چراکه بی‌شک در بلندمدت، ادامه پروژه می‌تواند آثار غیرقابل‌جبرانی بر جا گذارد.» با تمام این ابراز نگرانی‌ها اما کانکس‌های متعدد کارگاه ساختمانی پروژه مروی‌سنتر میدان جلوخان شمس‌العماره را اشغال کرده و پروژه در حال پیشروی است. باید دید مسئولان شهری و دولت تا چه اندازه نسبت به تنها مجموعه جهانی پایتخت احساس مسئولیت خواهند کرد.
پی‌نوشت: تلاش ما برای گفت‌وگو با مسئولان شهرداری منطقه ۱۲ و ارائه توضیح از سوی آنان درباره پروژه مروی‌سنتر تا زمان تنظیم این گزارش بی‌نتیجه بود. اما تلاش برای دریافت توضیحات رسمی همچنان ادامه دارد.
نظر شما