کارشناسان محیط‌زیست خراسان شمالی آژیر قرمز وضعیت رودخانه اترک، پنجمین رودخانه مرزی و سیلابی کشور را به صدا در آوردند. آنها هشدار می‌دهند اگر جلوی برداشت‌های بی‌رویه آب یا تغییر کاربرهای غیرمجاز گرفته نشود، بزودی اترک از روی نقشه ایران پاک می‌شود. مدیر اداره کل محیط‌زیست خراسان شمالی از تلاش برای ورود بخش‌هایی از رودخانه‌های اترک به مناطق چهارگانه خبر می‌دهد.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه ایران ،به گفته اسکندر گردمردی، خراسان شمالی برای ارتقای حفاظت 10 کیلومتر از 669 کیلومتر مسافت اترک چشم انتظار ورود شورای عالی محیط‌زیست به ماجرا است.
اترک، پنجمین رودخانه مرزی و سیلابی کشور که در طول 669 کیلومتر مسافت خود در سه استان خراسان رضوی، شمالی و گلستان، مناظر و رود پیچ‌های بی‌نظیر و گونه‌های نایاب گیاهی و جانوری را در خود جای داده و سالیان سال نقش بسیار مهمی در حوضه آبریز خود داشته است، این روزها به‌دلیل بی‌توجهی‌ها و ساخت و سازهای غیرمجاز در حاشیه آن، خشکسالی‌های اخیر، ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی و سموم کشاورزی همانند سایر منابع آبی و طبیعی کشور حال چندان خوشی ندارد.
معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای خراسان شمالی در گفت‌وگو با «ایران» درباره نقش و ویژگی‌های رودخانه اترک و تأثیر آن بر اکوسیستم منطقه می‌گوید: «حوضه آبریز اترک یکی از حوضه‌های بزرگ شمال ایران است که از استان خراسان رضوی (شهرستان قوچان) سرچشمه گرفته و پس از عبور از استان‌های خراسان رضوی و شمالی در قازانقایه وارد استان گلستان شده و در نهایت به دریای خزر سرازیر می‌شود.»
طول اترک در خراسان شمالی حدود 240 کیلومتر است که 53 درصد مساحت استان و 75 درصد جمعیت استان در حوضه آبریز این رودخانه قرار دارند. آب آن در بخش‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد که با توجه به وسعت آن تأثیر زیادی در اکوسیستم منطقه دارد.
مهندس وحید واسطه با بیان اینکه شرکت‌های آب منطقه‌ای، حفاظت محیط‌زیست استان (حفاظت کیفی)، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها در محدوده شهرها و روستاها متولی حفاظت از حریم رودخانه‌ها هستند، درباره سهم هر استان برای حفاظت از رودخانه اترک می‌گوید: «براساس قوانین و مقررات، هر استان به میزان طول رودخانه در جغرافیای خود، باید نسبت به حفاظت و رعایت سهم از منابع اقدام کند. همچنین از آنجایی که اترک رودخانه مرزی است و پس از گذر از ایران وارد ترکمنستان و سپس به دریاچه خزر سرازیر می‌شود، دو کشور (ایران و ترکمنستان) نیز باید به تناسب سهمی که از رودخانه می‌برند نسبت به حفظ رودخانه اقدام کنند.
وی همچنین درخصوص اقدامات صورت‌گرفته برای دریافت حق السهم رودخانه اترک از کشور ترکمنستان می‌افزاید: «موضوع تخصیص آب طرح‌های حوضه آبریز اترک و سهم استان‌ها از منابع آب حوضه در جلسات کمیسیون تخصیص آب و همچنین سهم ایران از کشور همسایه براساس پروتکل فی مابین از طریق وزارتخانه انجام می‌شود.»
معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای خراسان شمالی، همچنین تشکیل کارگروه احیای رودخانه اترک با دبیری سازمان محیط‌زیست استان، تهیه و تنظیم سند سازگاری با کم آبی استان با تأکید بر حفظ کمیت و کیفیت آب رودخانه‌ها، انعقاد تفاهمنامه همکاری مشترک با عنوان محیط‌زیست و آب با اداره کل حفاظت محیط‌زیست، تشکیل کارگروه نظام نامه مدیریت کیفیت منابع آب، راه‌اندازی گروه گشت و بازرسی کیفی منابع آب و صدور اخطاریه به متخلفان، راه‌اندازی تعداد 8 گروه گشت و بازرسی برای پایش روزانه رودخانه‌ها و حضور مستمر در محدوده رودخانه‌ها، شناسایی متخلفان و توقف ابلاغ اخطاریه به متصرفان و پیگیری آزادسازی اراضی بستر رودخانه‌ها، آزادسازی بیش از 100 هکتار از اراضی بستر رودخانه‌های اترک در چندین سال و پیگیری و گرفتن سند مالکیت برای اراضی بستر رودخانه برای جلوگیری از سودجویان را از اقدامات مهم استان برای ممانعت از ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی و ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم رودخانه اترک برمی‌شمرد.
او ساخت تقاطع‌های غیراصولی روی رودخانه‌ها بدون توجه به سیلاب‌هایی با دوره بازگشت 25 و50 سال در گذشته و گاه در مقطع کنونی، صدور مجوز ساخت و ساز از سوی متولیان شهری و روستایی در محدوده بستر و حریم رودخانه‌ها، برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب، کمبود اعتبارات در خصوص لایروبی و ساماندهی رودخانه در بازه‌های مهم وتنش زا، عدم تمکین به قوانین و مقررات توسط اشخاص حقیقی و حقوقی و تصرفات بی‌رویه به حد بستر و حریم رودخانه، کاهش شدید بارندگی‌ها و نقصان فاحش دبی پایه رودخانه اترک و افزایش مشکلات و تنش‌های اجتماعی در منطقه مابین ذینفعان و حقابه بران روستاهای پایین دست و بالادست رودخانه را از چالش‌ها و مشکلات مهم پیش رو در حفظ حریم رودخانه اترک می‌داند.
این رودخانه که از کوه‌های بلند هزار مسجد، آلاداغ و بینالود در خراسان رضوی سرچشمه گرفته، بی‌آن‌که درصدی از آن حفاظت شده باشد در تمام فصول سال از حجم آبدهی بسیار بالایی برخوردار است. رودخانه اترک در طول مسیر خود ضمن عبور از تالاب‌ها و دریاچه‌های بسیار در قوچان، فاروج، شیروان، بجنورد و... مراتع و زمین‌های کشاورزی ده‌ها شهر و روستا از جمله مزارع گندم در منطقه مراوه تپه (یکی از بزرگترین و مهم‌ترین منابع تولید گندم در ایران) را سیراب کرده و پس از گذر از خاک ترکمنستان به دریاچه خزر سرازیر می‌شود.
رئیس اداره محیط طبیعی اداره کل محیط‌زیست خراسان شمالی نیز با ابراز تأسف از به خطر افتادن آبزیان و رشد گیاهان نادر در حاشیه و در طول مسیر اترک به‌دلیل خشکسالی و ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی و سموم کشاورزی به این رودخانه می‌گوید: «اترک با وجود اینکه جزء پنج رودخانه مهم کشور محسوب می‌شود اما از سرچشمه تا پایاب به غیر از تالاب‌های پایین‌دست حتی یک متر از آن حفاظت شده نیست.
در واقع چنانچه به‌دلیل برداشت‌های مکرر آب یا تغییر کاربرهای غیرمجاز هر اتفاقی در مسیر حرکت این رودخانه رخ دهد، متأسفانه بزودی شاهد پاک شدن آن از روی نقشه کشور خواهیم بود. لذا سازمان حفاظت از محیط‌زیست جهت ممانعت از وقوع هر حادثه ناگواری در روزهای اخیر حدود 10 کیلومتر از طول مسیر این رودخانه در خراسان شمالی را مورد حفاظت قرار داده است. در واقع این منطقه به‌دلیل اینکه در سطح صاف و باز قرار دارد به‌صورت زیگزاکی یا اصطلاحاً رود پیچ درآمده است.
از آنجایی که داخل این رود پیچ‌ها بیشه‌های طبیعی وجود دارد، سازمان حفاظت از محیط‌زیست این منطقه را به‌صورت حفاظت شده معرفی کرده و موافقت‌های استانی نیز دریافت شده و در حال بررسی در شورای عالی محیط‌زیست است. لذا چنانچه این 10 کیلومتر به همراه دو لکه تالابی در کنار آن که تحت عنوان مجموعه تالابی آق قشلاق است به لیست مناطق حفاظت محیط‌زیست اضافه شود، می‌توانیم کل مسیر رودخانه از سرچشمه تا پایاب را تحت حفاظت قرار دهیم.
رود پیچ‌ها ارتفاع پایین تری نسبت به آب‌های سطحی دارند و از قدیم الایام محلی برای انباشته شدن رسوبات در رودخانه‌ها بوده‌اند. چنین وضعیتی را می‌توان در منطقه آق قشلاق که در مسیر حرکت رودخانه اترک قرار دارد، دید. مهندس اسکندر گردمردی می‌گوید: «این منطقه به‌دلیل حجم وسیع انباشت رسوبات باعث رویش یکسری گیاهان نادر و در معرض خطر انقراض قراردادن آنها که خاصیت گیاهی دارد، می‌شود.»
به گفته وی، سراسر این تالاب‌ها ضمن اینکه تحت پوشش گیاهان نادر و کمیابی از جمله شصت عروسان، زنبق تالابی مسلمانی، کاسنی، ارکیده‌ها، خاکشیر و بارهنگ قرار گرفته، محل زیست آخرین بازماندگان بلدرچین وحشی و ماهی زرد پر نیز هستند.مهندس گردمردی در ادامه با بیان اینکه، آنچه که باعث پایداری و حفظ رودخانه‌ها برای همیشه و نسل‌های آینده می‌شود مهندسی رودخانه‌ها است، می‌افزاید: «متأسفانه در سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان به رودخانه اترک تنها به‌عنوان یک منبع آب شیرین نگاه می‌کنند که باید به هر نحوی که شده مورد استفاده قرار گیرد.
اما یک رودخانه خدمات و ارزش‌های دیگری نیز دارد که باید به آنها توجه شود. در واقع همین رودخانه‌ها هستند که مکانی برای برپایی ده‌ها روستا و تمدن شده است. در صورت بی‌توجهی به این منابع طبیعی و خشک شدن آنها باید شاهد حوادث ناگواری از جمله انقراض گونه‌های آبزی، گیاهی و جانوری و در نهایت خطر بروز ریزگردها در منطقه باشیم.»
وی با اشاره به اینکه هم اکنون اداره محیط‌زیست خراسان شمالی به‌عنوان متولی پیگیری و حفاظت از رودخانه است، می‌گوید: «اخیراً برنامه‌های مدیریتی‌ای تدوین کرده‌ایم که برای اجرای آن به قطع باید از ظرفیت‌های دو استان دیگر نیز استفاده کنیم.»بخش پایانی رودخانه اترک با حدود 800 هزار هکتار وسعت در استان گلستان قرار دارد. این بخش سرچشمه گرفته از قسمتی از رودخانه سومبار و اترک داخلی در ایران است که در حوزه شرقی روستای کورند از توابع گنبد با یکدیگر تلاقی کرده و پس از طی 80 کیلومتر از مرز کشور در محلی به نام داشلی برون به طرف خاک ترکمنستان تغییر مسیرداده و از طریق خاک ترکمنستان وارد دریای خزر می‌شود.
اترک در ترکمنستان نیز به‌عنوان بلندترین و طولانی‌ترین رودخانه این کشور به حساب می‌آید اما به‌دلیل تغییرات اقلیمی همانند همتای ایرانی اش وضعیت چندان مناسبی ندارد که می‌طلبد مقام‌های مسئول در دو کشور برای برون رفت از این بحران اقدام‌های سازنده‌ای را در دستور کار خود قرار دهند.
صید بی آبی و سیلاب از بزرگترین رودخانه شرق کشور
هدیه سدسازی‌های روی اترک بزرگترین رودخانه شرق کشور برای مردم گلستان 2چیز است؛ خشکسالی و بی‌آبی در فصل گرما، سیلاب و ویرانی در فصل سرما. به‌دلیل سدسازی‌های صورت گرفته در مناطق بالادست یعنی استان‌های خراسان رضوی و خراسان شمالی، میزان آبدهی اترک نسبت به گذشته، کاهش چشمگیری داشته است. این کاهش، تأثیر مشهودی روی کشاورزی، شرب دام، پرورش ماهی و سایر مصارف آبی در استان گلستان گذاشته است. در واقع از یک سو باعث شده تا کشت آبی در حاشیه رودخانه صورت نگیرد و از سویی دیگر در برخی از مناطق استان در کمال ناباوری برای شالیکاری اقدام به حفر چاه‌های عمیق می‌کنند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان وجود جنگل‌های بسیار کم، بهره‌برداری بسیار زیاد از مراتع برای دامپروری و شیبدار بودن زمین‌های کشاورزی را باعث فرسایشی شدن مسیر حرکت رودخانه اترک می‌داند و می‌گوید: «بهترین راهکار برای ممانعت از فرسایش بیش از حد بستر این رودخانه، کشاورزی‌های حفاظت شده و زراعت چوب در حاشیه آن است.»
عبدالرحیم لطفی؛ در ادامه با بیان اینکه برای استفاده بهینه از منابع آبی کشور، رودخانه‌ها باید در طبیعت جریان زنده داشته باشند، می‌افزاید: «متأسفانه استان گلستان به‌دلیل وجود سدها در مناطق بالادست در فصول گرما با کم‌آبی شدید روبه‌رو بوده و در فصول سرما نیز مسئولان سدها به‌دلیل افزایش بارندگی‌ها برای ممانعت از سرریز شدن آب، دریچه‌های آن را باز می‌کنند که باعث سیلابی شدن رودخانه می‌شود. کمااینکه در سال 98- 97 نیز به همین دلیل بسیاری از هموطنان‌مان در مناطق پایین‌دست، خانه و زمین‌های کشاورزی‌شان را از دست داده و چند نفری هم کشته شدند. لذا ضروری است تا وزارت نیرو برای مناطق پایین‌دست، سهم آبی تخصیص دهد تا در تمام فصول سال از این منابع آبی استفاده کنند.»
نظر شما